75 χρόνια Κρατική Ορχήστρα Αθηνών

75 χρόνια Κρατική Ορχήστρα Αθηνών14.05.2018Άρθρα

H επετειακή συναυλία του πρώτου συμφωνικού σχήματος της χώρας

Από τον
Γεώργιο Κύρκο - Τάγια*

Ιωβηλαίο στην εβραϊκή παράδοση ονομάζεται το τελευταίο έτος κάθε πεντηκονταετίας - μια περίοδος ανάπαυσης, αφιερωμένη στον Θεό. Στη Δύση καθιερώθηκε από τον Πάπα Βονιφάτιο, που όρισε ότι θα έπρεπε να εορτάζεται στο τέλος κάθε εκατονταετίας. Οι διάδοχοί του, για οικονομικούς λόγους, αποφάσισαν να ισχύει κάθε 25 χρόνια (ο θεσμός προέβλεπε άφεση αμαρτιών και τα έσοδα από τους προσκυνητές ήταν αξιόλογα). Με την ίδια, προφανώς, λογική οι

υπεύθυνοι της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών (ΚΟΑ) αποφάσισαν να εορτάσουν τα 75 χρόνια του πρώτου συμφωνικού σχήματος της χώρας με μια επετειακή συναυλία (Μέγαρο Μουσικής, 4 Μαΐου), το ετερόκλητο πρόγραμμα της οποίας, όμως, αποκάλυψε για ακόμη μία φορά την παθογένεια της μουσικής (και όχι μόνον) ζωής μας.

Η βραδιά άρχισε με την προβολή μιας 15λεπτης ταινίας, η οποία αναλώθηκε εξ ολοκλήρου στην παρουσίαση της δραστηριότητας της ορχήστρας σήμερα. Θα περίμενε κανείς μια αναδρομή, έστω και σύντομη, στην ιστορία του συμφωνικού συνόλου, στο πώς η Συμφωνική Ορχήστρα του Ωδείου Αθηνών μετεξελίχθηκε σε Κρατική Ορχήστρα, στο ποιοι ήταν οι άνθρωποι που τη δημιούργησαν και τη στελέχωσαν. Ομως ακόμη και στο φυλλάδιο του προγράμματος της συναυλίας γινόταν μνεία ελάχιστων ονομάτων, από τα οποία μόνον δύο (Φιλοκτήτης Οικονομίδης και Δημήτρης Μητρόπουλος) έπαιξαν ρόλο στη διαμόρφωση της ορχήστρας - τα υπόλοιπα ήταν μια αυθαίρετη επιλογή από τους πολλούς διάσημους, ξένους, κυρίως, καλλιτέχνες που έχουν συμπράξει με την ΚΟΑ.

Παραλείπονταν έτσι πολλά ονόματα που θα έπρεπε να αναφέρονται, όπως των γενικών διευθυντών που διαδέχθηκαν τον Οικονομίδη (Θεόδωρος Βαβαγιάννης, Ανδρέας Παρίδης, Μάνος Χατζιδάκις, Γιάννης Ιωαννίδης, Αλέξανδρος Συμεωνίδης, Αρης Γαρουφαλής, Βύρων Φιδετζής, Βασίλης Χριστόπουλος) και των εξαρχόντων της ορχήστρας.

Επίσης, στην αναφορά στον Δημήτρη Μητρόπουλο έπρεπε να διευκρινίζεται ότι ο μεγάλος μαέστρος, ως διευθυντής της Ορχήστρας του Ωδείου Αθηνών (1927-1937), ανήκει στην προϊστορία της ΚΟΑ - στη μεταπολεμική Ελλάδα εμφανίσθηκε μόνον επικεφαλής της Φιλαρμονικής της Ν. Υόρκης (1955) και της Φιλαρμονικής της Βιένης (1958). Αντιθέτως, έπρεπε να τονιστεί πολύ περισσότερο η συμβολή του πρώτου διευθυντή της, του βιολιστή, αρχιμουσικού και μουσικού παιδαγωγού Φιλοκτήτη Οικονομίδη (1889-1957), ο οποίος, εκμεταλλευόμενος το φιλόμουσο αίσθημα των κατακτητών, έσωσε την ορχήστρα από τη διάλυση στην οποία την οδηγούσαν οι συνθήκες της Κατοχής, καθώς με την κρατικοποίησή της (1943) εξασφάλισε το ψωμί των μουσικών και την επιβίωση του συνόλου. Ιστορική έχει μείνει η θαρραλέα παρέμβασή του στον Γερμανό φρούραρχο, που έσωσε τη ζωή του αντιστασιακού ομποΐστα Ματθαίου Φορτούνα (απείλησε ότι χωρίς όμποε δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί η συναυλία προς τιμήν κάποιων ναζί επισήμων που επρόκειτο να επισκεφθούν την Αθήνα), ενώ πασίγνωστες ήταν οι άοκνες προσπάθειές του για τα συμφέροντα της ορχήστρας, που τον έκαναν να τρέχει από υπουργείο σε υπουργείο, στο Γενικό Λογιστήριο, ακόμη και στο ταχυδρομείο! Για όλα αυτά αξίζει να ανατρέξει κανείς στα δύο βιβλία που έχουν γραφεί για την ιστορία της ΚΟΑ -και τα οποία θα έπρεπε να μνημονεύονται στο φυλλάδιο-: «Γραμματεύς εκτός ορχήστρας» της Χριστίνας Τζάθα (εκδόσεις Γκοβόστη, 1990) και «Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, προϊστορία και ιστορία» του Τάκη Καλογερόπουλου (2004).

Το καθαρά μουσικό πρόγραμμα άρχισε με ένα νέο έργο του Γιώργου Κουρουπού, τις «Επτά αθάνατες αρετές, παραλλαγές πάνω σ’ ένα θέμα του Δημήτρη Μητρόπουλου», που η ΚΟΑ είχε παραγγείλει ειδικά για την επέτειο αυτή. Εργο τονικό αλλά όχι πρωτότυπο, παρουσιάζει ενδιαφέρον γα την ενορχήστρωση και τους ρυθμικούς συνδυασμούς του. Σχετικά με την παραλλαγή 3 «τόλμη», ο συνθέτης αναφέρει στο συνοδευτικό κείμενο το κομβικό περιστατικό της ζωής του Μητρόπουλου «όταν λόγω ξαφνικής αδιαθεσίας του προγραμματισμένου μαέστρου δέχτηκε να αναλάβει τον διπλό ρόλο μαέστρου και πιανίστα στο 3ο Κοντσέρτο για πιάνο του Προκόφιεφ».

Για την ιστορία, ο Μητρόπουλος δεν «δέχτηκε να αναλάβει» τον διπλό εκείνο ρόλο ούτε ο «προγραμματισμένος μαέστρος» ασθένησε. Στη συναυλία εκείνη (Βερολίνο 27.2.1930) σολίστ θα ήταν ο Εγκον Πέτρι (1881-1962), ο οποίος λόγω φόρτου εργασίας ενημέρωσε τον Ελληνα μαέστρο ότι αδυνατούσε να μελετήσει το -σχετικά καινούργιο τότε- έργο. Μετά την άρνηση άλλων πιανιστών να αντικαταστήσουν τον Πέτρι, ο Μητρόπουλος πρότεινε να αναλάβει ο ίδιος και τον ρόλο του σολίστ, κάτι που είχε ήδη αποτολμήσει στην Αθήνα με το ίδιο έργο δύο μήνες πρωτύτερα (17.11.1929).

Το Κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα αρ. 5 «Αυτοκρατορικό» του Μπετόβεν που ακολούθησε ερμήνευσε ο Ρώσος Ανατόλ Ουγκόρσκι με αίσθηση της φόρμας, δεξιοτεχνία αλλά και κάποιες λάθος νότες. Την υψηλή τέχνη του επιβεβαίωσε με το εκτός προγράμματος κομμάτι που έπαιξε («Νυκτερινό για το αριστερό χέρι, έργο 9»). Μετά το διάλειμμα ακούστηκαν δύο έργα του Νίκου Σκαλκώτα, που ως βιολονίστας είχε υπάρξει μέλος της ΚΟΑ: το σύντομο «Αρχαίον ελληνικόν εμβατήριον» και η «Μικρή Συμφωνία σε σι ύφεση μείζονα», ένα σημαντικό δείγμα της «νεοκλασικής» πλευράς του συνθέτη, που πρέπει να εγγραφεί στο ρεπερτόριο των ορχηστρών μας. Δυστυχώς, οι επιλογές της δυναμικής δεν επέτρεψαν πάντοτε στις θεματικές γραμμές του έργου να αναδειχθούν. Το τρίτο μέρος (Scherzino) ήταν το αρτιότερο από πλευράς εκτελέσεως.

*Κριτικός μουσικής