Η Ανάσταση στο έργο του Γκρέκο: Το σώμα του Ιησού, “μία φλόγα που στροβιλίζεται”

Η Ανάσταση στο έργο του Γκρέκο:  Ο πίνακας* (1596-1600) με διαστάσεις 275 x 127 εκ. βρίσκεται στο Μουσείο Πράδο της Μαδρίτης. Αναφέρει η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης: “Η ‘Ανάσταση’ ανήκει στα αριστουργήματα της ωριμότητας του Θεοτοκόπουλου. Το προσωπικό του ύφος, έχοντας κατακτήσει τη μοναδική του ταυτότητα, του δίνει τη δυνατότητα να εκφράσει με την απαράμιλλη ευγλωττία του ζωγραφικού του ιδιώματος αυτό που δεν μπορεί να αποκαλύψει η απλή αφήγηση μιας εικόνας. Αυτό ακριβώς

συμβαίνει στον πίνακα της Ανάστασης, ένα έργο που κοσμούσε, μαζί με άλλες πέντε μνημειακές συνθέσεις, το κεντρικό εικονοστάσιο του Κολεγίου της Doňa Maria de Aragon. To υπεραισθητό γεγονός γίνεται αισθητό με τη βοήθεια της ζωγραφικής γλώσσας”.

“Ο Χριστός, ένας πανέμορφος γυμνός νέος άνδρας με αθλητική ανατομία, ανυψώνεται κατακόρυφα ατάραχος, χωρίς φανερή προσπάθεια, σα να έλκεται από έναν αθέατο μαγνήτη. Με το υψωμένο δεξί του χέρι ο αναστάς Χριστός είναι σα να υποδηλώνει τον ουράνιο προορισμό του. Με το αριστερό του χέρι κρατάει ένα λευκό λάβαρο που κυματίζει. Ένα πορφυρό ιμάτιο, που πλαταγίζει στον αέρα σαν φτερούγα πίσω από τον δεξί του ώμο, αντιζυγιάζει συνθετικά το λευκό λάβαρο. Οι γεωμετρικές πτυχώσεις τους θα μπορούσαν να είχαν ζωγραφιστεί από τον Σεζάν. Και δεν είναι αυτή η μοναδική συγγένεια του έργου με τον πρόδρομο του Κυβισμού”.

“Το γυμνό σώμα του Σωτήρα με την ατρακτοειδή ανατομία και τη στροβιλιστική κίνηση θυμίζει τους λουόμενους του Σεζάν. Το σώμα του Ιησού, τοποθετημένο στον κατακόρυφο άξονα της σύνθεσης, στροβιλίζεται ατάραχο σαν φλόγα, στο επίκεντρο μιας έκρηξης, που την αισθητοποιούν τα ανεστραμμένα σώματα των κατάπληκτων και τρομαγμένων ρωμαίων φρουρών. Τα μέλη τους και οι κινήσεις τους σχηματίζουν μια ανάστροφη πυραμίδα, το αντικλασικό συνθετικό σχήμα που συναντούμε συχνά στα ώριμα έργα του Γκρέκο, ένα σχήμα που έλκει και ωθεί το βλέμμα του θεατή προς την επουράνια πατρίδα. Η σύνθεση εικονογραφεί εύγλωττα την ιδέα του «οργανωμένου σάλου». Μια αυστηρή γεωμετρία, που βασίζεται σε χαράξεις, σπονδυλώνει μια σύνθεση φαινομενικά ταραγμένη, όπου οι μορφές στροβιλίζονται σαν φλόγες. Η ώσμωση, η αλληλοδιαπλοκή, η αλληλοπεριχώρηση των μορφών, η αλληλοδιείσδυση φόρμας και χώρου θα αποτελέσουν βασικά γενετικά στοιχεία του Κυβισμού“.

“Ο Σεζάν και ο Πικάσο θα προσέξουν αυτά τα τόσο «μοντέρνα» στυλιστικά στοιχεία του Greco. Το υπερφυσικό γεγονός της Ανάστασης φαίνεται να συμβαίνει νύχτα και η σκηνή αναπτύσσεται σε έναν σκοτεινό αβαθή χώρο, όπου όλη η δράση μεταφέρεται στην επιφάνεια. Μια αστραπή φωτός καταυγάζει το σώμα του Χριστού, ενώ τα υπόλοιπα πρόσωπα φωτίζονται σε χαμηλότερη κλίμακα από την αντανάκλαση αυτής της λάμψης. Το υπερβατικό φως ανασύρει από το σκοτεινό πρασινωπό βάθος μια πανδαισία χρωμάτων, με τα κίτρινα να συνομιλούν με τα συμπληρωματικά γαλάζια, τα κόκκινα με τα πράσινα και με τα εορταστικά λευκά”.

Το ώριμο ύφος του Γκρέκο και η μοντέρνα τέχνη

“Στην “Ανάσταση”, όπως και στους πίνακες της ίδιας εποχής, τα χαρακτηριστικά του ώριµου ύφους του Γκρέκο έχουν αποκρυσταλλωθεί. Η απόρριψη της τρίτης διάστασης και της προοπτικής, η ταύτιση του χώρου µε την επιφάνεια, είναι ένα από τα κύρια γνωρίσµατα της ώριµης τεχνοτροπίας του Κρητικού ζωγράφου. Ό,τι χάνεται σε βάθος αντικαθίσταται τώρα από µιαν ανήσυχη γεωµετρική, ρυθµική σύνταξη των µοτίβων που συνθέτουν την επιφάνεια. Μορφές και χώρος υπακούουν σ’ έναν ενιαίο ρυθµό και ζωγραφίζονται µε απόλυτη ισοτιµία όσον αφορά στην πλαστική τους ποιότητα. Όταν οι ίδιες οι µορφές δεν «χτίζονται» ή δεν διαπλέκονται έτσι ώστε να καλύπτουν χωρίς κενά τη ζωγραφική επιφάνεια (βλ. το κάτω µέρος της Ανάστασης), µε έναν τρόπο που µας θυµίζει και πάλι τον Σεζάν, ο ουρανός ή τα σύννεφα ερµηνεύονται έτσι ώστε να πληρούν αυτό τον ρόλο.

Κάτω από µια φαινοµενική ταραχή, λανθάνει µια ισχυρή γεωµετρική δοµή. Τα συνθετικά σχήµατα που κυριαρχούν στην ώριμη δημιουργία του Γκρέκο είναι η ανάστροφη πυραµίδα, που οδηγεί το βλέµµα του θεατή προς τους ουρανούς, υπερφυσικό τόπο των ιερών δρωµένων, ή η σπείρα ή και τα δύο µαζί. Στάσεις, χειρονοµίες, χρωµατικά σχήµατα και φωτισµοί τονίζουν αυτούς τους άξονες, που αποσκοπούν στο να φορτίσουν µε δυναµισµό και εσωτερική δόνηση την εικόνα και να κατευθύνουν το βλέµµα του θεατή στην περιήγησή της. Τα χαρακτηριστικά αυτά επαληθεύονται στις συνθέσεις που ζωγραφίζει ο Γκρέκο για το εικονοστάσιο του Κολλεγίου της Doňa Maria de Aragon στη Μαδρίτη, από το 1596 έως το 1600, όπου ανήκει και η Ανάσταση που σχολιάσαμε πιο πάνω.

Η αφηρηµένη αντίληψη και η γεωµετρική σχηµατοποίηση, που κυριαρχούν τώρα στις συνθέσεις του Γκρέκο, έχουν συνδεθεί από τους µελετητές όχι μόνο με τη μοντέρνα τέχνη αλλά και µε τη βυζαντινή καταγωγή της τέχνης του. Η ανατοµία του ανθρώπινου σώµατος γίνεται ακόµη πιο εξωπραγµατική στα ώριµα έργα του ζωγράφου. Οι µορφές του, σχεδόν άυλες, ελαστικές και γιγάντιες, τανύζονται προς τον ουρανό σαν να τις έλκει µια αόρατη δύναµη, έτσι που µόλις αγγίζουν τη γη. Το ύψος τους φτάνει συχνά στο διπλάσιο του λυσίππειου κανόνα, καθώς ένα κεφάλι χωράει ακόµη και δεκαπέντε φορές στο σώµα. Περίγραµµα και πλάσιµο υπακούουν σ’ έναν ατρακτοειδή σπειροειδή ρυθµό και οι µορφές µοιάζει να στροβιλίζονται ακόµη και ακίνητες.

Κάτω: Πωλ Σεζάν, “Λουόμενοι”, 1892, υδατογραφία, Μουσείο Καλών Τεχνών, Λυών

* Ο εικονογραφικός τύπος της Ανάστασης σε αυτή τη σύνθεση του Γκρέκο είναι σύμφωνος με τα δυτικά πρότυπα. Στην βυζαντινή εικονογραφία η Ανάσταση απεικονίζεται με την «εις Άδου κάθοδο», που έχει βαθύτερο δογματικό συμβολισμό. Ο Χριστός κατεβαίνει ορμητικά στον Άδη και, πατώντας πάνω στα συντρίμμια των πυλών του, ελευθερώνει, κρατώντας τους από το χέρι, τους πρωτόπλαστους Αδάμ και Εύα, που εκπροσωπούν όλη την λυτρωθείσα από τον θάνατο ανθρωπότητα. Ουσιαστικά η «εις Άδου κάθοδος» εικονογραφεί κατά λέξη τον ύμνο της Ανάστασης: «Χριστός ανέστη εκ νεκρών θανάτω θάνατον πατήσας και τοις εν τοις μνήμασι ζωήν χαρισάμενος».

Μαρίνα Λαμπράκη Πλάκα

Ομότιμη Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης

Διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης -Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτσου”.

Κάτω: «Η εις Άδου κάθοδος», αρχές ΙΔ΄αιώνα, νωπογραφία στο ιερό του παρεκκλησίου της Μονής της Χώρας (Καχριέ Τζαμί), Κωνσταντινούπολη.