«Από έναν πίνακα του Ιερώνυμου Μπος» της Μαρίας Κοτοπούλη

Ο Ιερώνυμος Μπος (1450-1516) είναι ο ζωγράφος της πρώιμης Αναγέννησης. Αξεπέραστος στους συμβολισμούς και στους γρίφους, εντυπωσιάζει με τις απίστευτες λεπτομέρειες στο έργο του και την πλούσια φαντασία του. «Επινοητή τεράτων και χιμαιρικών οπτασιών» τον ονόμασαν στην εποχή του. Για σχεδόν τρεις αιώνες το έργο του έμενε στη λήθη, γιατί δεν ήταν κατανοητό από τους ανθρώπους. «Η λογική γίνεται παράλογη», χαρακτηρισμός του Γερμανού φιλοσόφου Φρίντριχ Χέγκελ (1770-1831), που αποδίδει τον θεματικό κύκλο του Ιερώνυμου Μπος.

Τα πρώτα του έργα έχουν

κοινά σημεία με την ολλανδική τέχνη της εποχής του και ειδικότερα με τη διακόσμηση χειρογράφων, των γνωστών ως «ιστορημένων», που ανθούσε αυτή την εποχή. Στην πρώιμη περίοδο (1470-1485) ακολουθεί παραδοσιακά πρότυπα και οι συνθέσεις του είναι απλές, ωστόσο κάποιες λεπτομέρειες των πινάκων του προαναγγέλλουν τη σημαντικότητα των καινοτομιών που θα ακολουθήσουν και θα καταστήσουν μοναδικό το έργο του, το οποίο είναι σχεδόν ολόκληρο θρησκευτικού περιεχομένου, με την έννοια της αμαρτίας και της τελικής κρίσης στο κέντρο της θεματολογίας του. Φιλοτέχνησε πολλά τρίπτυχα, όμως το πιο δημοφιλές, το πιο γνωστό, το πιο αινιγματικό, το οποίο θεωρείται σχόλιο στο θανάσιμο αμάρτημα της λαγνείας, είναι Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων (1490-1511). Ένας κόσμος παράξενος, διχασμένος, όπου η λογική σβήνει μπροστά στα ζωώδη πάθη, καθώς Το κάρο με τα άχυρα σύρεται από επτά διαβόλους, τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα, προς τη φλεγόμενη Κόλαση.

Από τους πιο αινιγματικούς πίνακες, Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων. Στο εσωτερικό του αριστερού φύλλου του τριπτύχου, βλέπουμε τη δημιουργία του Αδάμ και της Εύας σε ένα γαλήνιο τοπίο, του κήπου της Εδέμ. Ο Αδάμ μόλις έχει ξυπνήσει και ο Δημιουργός τού παρουσιάζει την Εύα, τη σύντροφο της ζωής του. Εδώ η μορφή του Θεού μοιάζει να ταυτίζεται με αυτήν του Ιησού Χριστού.

{jb_quote}«Θαυμαστές και παράξενες φαντασιώσεις, συχνά ανατριχιαστικές».{/jb_quote}

Στο βασίλειο των φυτών, που δηλώνεται με μια οργιώδη βλάστηση από παράξενα δέντρα και φυτά και που όλα ανήκουν στη σφαίρα της φαντασίας, βρίσκεται και το βασίλειο των ζώων και των πουλιών. Ψηλά, στο βάθος του πίνακα, σε έναν βάλτο, υψώνονται περίεργα, απροσδιόριστα, πέτρινα οικοδομήματα. Ακόμα πιο παράξενα γεγονότα διαδραματίζονται γύρω από την Πηγή της ζωής στο κεντρικό, εσωτερικό φύλλο. Γυναίκες με κοράκια στο κεφάλι τους και γύρω τους παγόνια και διάνοι, σύμβολα υπεροψίας και αλαζονείας, κάνουν μπάνιο στην πηγή. Γυμνοί άνδρες καβάλα σε ιδιόμορφα ζώα, πάνθηρες, λιοντάρια, ελάφια, μονόκερους, αρκούδες και γαϊδούρια, παρελαύνουν κυκλικά, για να υπενθυμίσουν τη σωματική δύναμη που χαρακτηρίζει το αρσενικό γένος.

Στο βάθος προβάλλει Ο λαβύρινθος της λαγνείας, από τον οποίον ο άνθρωπος χωρίς τη βοήθεια της αρετής δεν μπορεί να ξεφύγει. Πιο πέρα επιπλέει μια τεράστια σφαίρα, η σφαίρα της μοιχείας, έμμεση υπόδειξη μιας πηγής έντονης ηδονής. Λίγο πιο πέρα, ένας άνδρας με το κεφάλι ανάποδα, παραδομένος στις απολαύσεις, έχει απεκδυθεί κάθε ίχνος λογικής.

Στο εσωτερικό δεξιό φύλλο, η εντυπωσιακή απεικόνιση της Κόλασης, όπου προβάλλουν οι ατέλειωτες, οργιώδεις απολαύσεις των ανθρώπων. Φως και σκοτάδι συνυπάρχουν στα βασανιστήρια των αμαρτωλών που κατασπαράσσονται από μορφές σουρεαλιστικών τεράτων, ανάμεικτων με όργανα μουσικής. Από τις χορδές μιας άρπας κρέμεται ένας γυμνός άνδρας, άλλος είναι δεμένος πισθάγκωνα, στο χέρι ενός υπερμεγέθους λαούτου. Μουσικά όργανα στην κόλαση του μαρτυρίου – μαρτύρια μετά μουσικής είναι κάτι εντυπωσιακό και ένα ερώτημα αιωρείται: Διασκεδάζει τόσο πολύ ο βασανιστής όταν ο βασανιζόμενος υποφέρει και κραυγάζει ή αποκρύπτει τις κραυγές του πόνου του με την έντονη μουσική;

Τέχνη παράξενη, που δημιουργεί η αχαλίνωτη φαντασία ενός εξαιρετικά προικισμένου ζωγράφου της Αναγέννησης, του Ιερώνυμου Μπος. Άλογη βία και τρόμος, με συναρπαστικές εικόνες πέρα από την ανθρώπινη λογική, που προκαλούν δέος και ξεπερνούν το μέτρο, δικαιώνοντας το σχόλιο του ιστορικού τέχνης, Φλαμανδού ζωγράφου Κάρελ φον Μάντερ (Karel von Mander, 1548-1606), όταν χαρακτήρισε τις δημιουργίες του Ιερώνυμου Μπος: «Θαυμαστές και παράξενες φαντασιώσεις, συχνά ανατριχιαστικές».