David Harvey: «Χώροι του νεοφιλελευθερισμού»

Πότε γεννήθηκε, υπό ποιες συνθήκες και με ποια κύρια χαρακτηριστικά ο νεοφιλελευθερισμός; Πού διαφέρει από τον παραδοσιακό οικονομικό φιλελευθερισμό και ποια η θέση του απέναντι στο παραγωγικό και το χρηματιστηριακό κεφάλαιο; Πώς διαμόρφωσε ο νεοφιλελευθερισμός την κατανομή της ισχύος σε παγκόσμια κλίμακα; Πώς επηρέασε τις πολιτικές εξελίξεις στις μητροπόλεις του καπιταλισμού και πώς στις εξαρτημένες χώρες-δορυφόρους; Και, τελικά, πώς δημιουργήθηκε και πώς συντηρείται η άνιση γεωγραφική ανάπτυξη που χαρακτηρίζει τον σύγχρονο καπιταλισμό;

Αυτά τα ερωτήματα καθώς κι αρκετά άλλα θέτει

και προσπαθεί να απαντήσει μέσα από το παρόν έργο του ένας από τους κορυφαίους σύγχρονους μαρξιστές θεωρητικούς, ο αγαπητός στο ελληνικό κοινό Βρετανός γεωγράφος Ντέιβιντ Χάρβεϊ.

Η αποτυχία του καπιταλισμού

Στο βιβλίο παρουσιάζονται δύο παλαιότερες δημόσιες διαλέξεις που έδωσε ο Χάρβεϊ, ως καθηγητής Γεωγραφίας στο City University του New York Graduate Center, κι ένα κείμενο με τίτλο «Ο χώρος ως λέξη-κλειδί», στο οποίο πραγματεύεται τη σχετικότητα, την ατομικότητα και τους συμβολισμούς της συγκεκριμένης έννοιας.

Οι διαλέξεις, που αποτελούν το μεγαλύτερο τμήμα του βιβλίου, δόθηκαν το καλοκαίρι του 2004 στο Τμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, όπου ο διάσημος Βρετανός πανεπιστημιακός ήταν προσκεκλημένος ομιλητής. Αν και οι διαλέξεις απέχουν από το σήμερα σχεδόν δύο δεκαετίες, διατηρούν τη φρεσκάδα και την αιχμηρότητά τους καθώς αναφέρονται σε οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά φαινόμενα και τάσεις που όχι μόνο δεν αμβλυνθήκαν, αλλά εντάθηκαν από εκείνη την εποχή και μετά. Ας μην ξεχνάμε ότι μόλις τρία χρόνια μετά τις διαλέξεις, το 2007, η ξαφνική κρίση των τοξικών ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων στις ΗΠΑ πυροδότησε αλυσιδωτή οικονομική κρίση στην ευρωζώνη, που βύθισε στη φτώχεια μια σειρά ευρωπαϊκές χώρες – η Ελλάδα με το υπέρογκο δημοσιονομικό χρέος της ήταν μεταξύ αυτών, και μάλιστα στη χειρότερη θέση όλων.

Εκπρόσωπος της βρετανικής σχολής ερμηνείας του μαρξισμού, μια σχολή πλούσια σε έργο κι ενδιαφέρουσα σε ποιότητα, που διαμορφώθηκε κυρίως το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, ο Χάρβεϊ στρέφει το ενδιαφέρον του στο πώς οι συγκρούσεις εντός του καπιταλισμού διαμορφώνουν το τοπίο της παγκόσμιας γεωγραφικής ανάπτυξης και με ποιους τρόπους επηρεάζουν οι συγκρούσεις αυτές την κοινωνική ανισότητα στις μητροπόλεις, αλλά κυρίως στην περιφέρεια του καπιταλισμού.

{jb_quote}Τη θλιβερή αυτή τακτική γνωρίζουμε πολύ καλά στη χώρα μας την τελευταία δεκαετία όπου δρόμοι, λιμάνια, αεροδρόμια, κοιτάσματα, ενεργειακές υποδομές και άλλοι δημόσιοι χώροι έχουν περάσει στα χέρια διεθνών funds.{/jb_quote}

Σύμφωνα με τον Χάρβεϊ, ο καπιταλισμός έχει αποτύχει να εκπληρώσει την υπόσχεσή του για μείωση της παγκόσμιας φτώχειας μέσω του ανοίγματος των αγορών, δεν έχει πετύχει τη σύγκλιση όλων των λαών προς την ευημερία, ενώ οι κοινωνικές ανισότητες στο εσωτερικό του καπιταλιστικού κόσμου φαίνεται πως αυξάνονται. Ο Χάρβεϊ διαπιστώνει ότι η επιλογή της Δύσης να υιοθετήσει την πιο ακραία εκδοχή του οικονομικού φιλελευθερισμού, τον νεοφιλελευθερισμό, είχε σαν αποτέλεσμα τον κοινωνικό αποκλεισμό μεγάλων πληθυσμιακών ομάδων, την εκτεταμένη ανομία και τη σοβαρή περιβαλλοντική υποβάθμιση που ενδέχεται να οδηγήσει άμεσα σε ολοκληρωτική καταστροφή του πλανήτη.

Άνιση γεωγραφική ανάπτυξη

Το βιβλίο όμως δεν είναι ένα εγχειρίδιο για την άνοδο και την κατίσχυση του νεοφιλελευθερισμού, αν και προσφέρει πολλές ερμηνείες. Κεντρικό ερευνητικό αντικείμενο του Βρετανού γεωγράφου και κοινωνιολόγου είναι το πώς προκαλείται η άνιση γεωγραφική ανάπτυξη σε συνθήκες νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού παρά την αδιαμφισβήτητη ικανότητα του συγκεκριμένου παραγωγικού μοντέλου να προσαρμόζεται στις ανάγκες των καιρών και να κινείται με ευελιξία μέσα σε απρόβλεπτες συνθήκες.

Για τη διατύπωση της θεωρίας ο Χάρβεϊ θα εξετάσει όλες τις παραμέτρους που συγκροτούν τη σύγχρονη γεωγραφική ανάπτυξη, όπως η συσσώρευση κεφαλαίου, ο γεωγραφικός καταμερισμός της εργασίας, οι έννοιες του χώρου και της χωρικότητας, ο μονοπωλιακός ανταγωνισμός, οι ταξικοί και κοινωνικοί αγώνες, η διαχείριση των πλεονασμάτων που παράγει μια οικονομία κ.ά. Στη βάση της θεωρίας του για την άνιση γεωγραφική ανάπτυξη δεν μπορεί παρά να είναι η εργατική τάξη κι αυτό διότι, όπως υποστηρίζει: «Ενώ το εμπόριο, το τραπεζικό σύστημα και ο τοκισμός παρείχαν ευκαιρίες για προσπορισμό κέρδους, ο καπιταλισμός ως κοινωνικό σύστημα τελικά έφτασε να εξαρτάται από τον σχηματισμό ενός προλεταριάτου και τη χρησιμοποίηση της μισθωτής εργασίας». Στο έργο της συγκρότησης μιας θεωρίας για την άνιση γεωγραφική ανάπτυξη, ο Χάρβεϊ αξιοποιεί όπως είναι αναμενόμενο την κλασική μαρξιστική θεωρία και κυρίως την ερμηνεία του Καρλ Μαρξ για την ικανότητα του κεφαλαίου να «εκμηδενίζει τον χώρο μέσω του χώρου».

Η υφαρπαγή των πλεονασμάτων

Ο Χάρβεϊ αναζητάει τη διαδικασία εκείνη και τους μηχανισμούς μέσω των οποίων ο καπιταλισμός ιδιοποιείται τα πλεονάσματα αξίας των οικονομιών και μάλιστα σε παγκόσμια κλίμακα. Ασχολείται επίσης –ως γεωγράφος– με την υφαρπαγή αξιών χρήσης γης σε διάφορα σημεία του πλανήτη, γη η οποία τίθεται στη συνέχεια σε κυκλοφορία ως κεφάλαιο μέσω του παγκόσμιου εμπορίου, των εφοδιαστικών αλυσίδων, των κατασκευών και της κατανάλωσης. Τη θλιβερή αυτή τακτική γνωρίζουμε πολύ καλά στη χώρα μας την τελευταία δεκαετία όπου δρόμοι, λιμάνια, αεροδρόμια, κοιτάσματα, ενεργειακές υποδομές και άλλοι δημόσιοι χώροι έχουν περάσει στα χέρια διεθνών funds.

Η θεωρία του Χάρβεϊ για την ανισότητα της γεωγραφικής ανάπτυξης αποκτά μορφή και περιεχόμενο: η αποστέρηση αξιών, η υφαρπαγή των πλεονασμάτων (άλλη μια διεθνής πρακτική η οποία εφαρμόστηκε κατά κόρον και συνεχίζει να εφαρμόζεται στην Ελλάδα παρά τις διαβεβαιώσεις περί «εξόδου από την επιτροπεία»), η βίαιη προσχώρηση στην παγκόσμια αγορά, την οποία αναλαμβάνουν με ιδιαίτερο ζήλο τοπικές κομπραδόρικες αστικές και καπιταλιστικές τάξεις, συνθέτουν τη μεγάλη εικόνα της άνισης γεωγραφικής ανάπτυξης. Γιατί, τελικά, σύμφωνα με τον Χάρβεϊ ο καπιταλισμός επιβιώνει μέσω της άνισης γεωγραφικής ανάπτυξης, διότι ο καπιταλισμός είναι άνιση γεωγραφική ανάπτυξη.

Χώροι του νεοφιλελευθερισμού
Μια θεωρία της άνισης γεωγραφικής ανάπτυξης
David Harvey
μετάφραση: Αλέξης Καλοφωλιάς
Εκδόσεις Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου
σ. 264
ISBN: 978-618-5497-00-2
Τιμή: 14,90€