ΛΕΞΙΣΤΟΡΗΣΕΙΣ:Ο παρα-λής, η παρά-νοια και η...Παρα-ολυμπιάδα

Πρόσφατα έχουν πάρει μεγάλες διαστάσεις λόγω σχετικής ποινικής δίωξης οι δηλώσεις γνωστού γαλαντόμου «(τηλε)κροίσου»—δρα κυρίως στην Ελλάδα, αλλά έχει κάνει ένα πέρασμα και από την Κύπρο—περί Παραολυμπιακών Αγώνων και Παραολυμπιονικών. Βασική θέση του είναι ότι η συμμετοχή αθλητών με αναπηρία σε αγώνες που φέρουν το όνομα Ολυμπιάδα προσβάλλει την ιδέα του ολυμπισμού, το αρχαίο ελληνικό πνεύμα και τον ίδιο τον άνθρωπο.

Το Γλωσσοσκόπιο

στρέφεται σήμερα στις δηλώσεις αυτές, όχι για το ιδεολογικό τους υπόβαθρο—άλλωστε, δεν θα αποτελούσε ποτέ βήμα ιδεολογικών αντιπαραθέσεων—αλλά διότι ο εν λόγω «(τηλε)κροίσος» στήριξε τη θέση του σε μια σοφιστεία με γλωσσικό ενδιαφέρον· σοφιστεία του τύπου «ο αστυνομικός είναι όργανο, το μπουζούκι είναι όργανο· άρα, ο αστυνομικός είναι μπουζούκι». Ταύτισε τη λέξη παραολυμπιακός με τις λέξεις παράνομος, παραοικονομία, παρεμπόριο και με τη φράση παρά φύσιν. Εκμεταλλευόμενος το γεγονός ότι όλες αυτές οι λέξεις έχουν ως πρώτο συστατικό τους το παρα- και αγνοώντας επιμελώς ότι το παρα- έχει πολλές και διαφορετικές σημασίες, επικεντρώθηκε μόνο σε μια από τις σημασίες του, για να υπονοήσει ότι η Παραολυμπιάδα είναι ένας παρά φύσιν θεσμός, εξίσου αρνητικός με παράνομες πράξεις, όπως το παρεμπόριο.

Το παρα- ανήκει στα λεγόμενα προθήματα της νεοελληνικής γλώσσας που έχουν την προέλευσή τους σε αρχαιοελληνικές προθέσεις και χρησιμοποιούνται ως πρώτα συστατικά σε παράγωγες λέξεις. Η αρχική σημασία των προθέσεων είναι συνήθως κυριολεκτική και σχετίζεται με τον χώρο. Από αυτή την αφετηρία, η σημασία των προθημάτων επεκτείνεται σε μεταφορικές έννοιες, όπως ο χρόνος, με αποτέλεσμα τα ίδια προθήματα να εμφανίζονται σε ένα πλήθος λέξεων έχοντας όμως διαφορετικές σημασίες—κάποιες φορές, πολύ διαφορετικές. Στις Λεξιστορήσεις αυτού του μήνα φιλοξενούμε μερικά από τα συχνότερα προθήματα της νεοελληνικής που έχουν αποκτήσει πολλές και διαφορετικές σημασίες, θέλοντας να φωτίσουμε αυτή την όψη του λεξιλογίου και να αποτρέψουμε τέτοιες αφελείς «ιστορίες» και συνειδητές ή ακούσιες σοφιστείες στο μέλλον.

ΚΑΤΑ-

Από τις πιο γνωστές αρχαιοελληνικές προθέσεις, το κατά εμφανίζεται σε νεοελληνικές λέξεις που ανήκουν σε τρεις σημασιολογικές ομάδες. Η κυριολεκτική σημασία της κίνησης με κατεύθυνση προς τα κάτω διατηρείται σε λέξεις όπως καταχθόνιος, κατάβαση, κατολίσθηση, κατέρχομαι. Για παράδειγμα, η κατάδυση είναι το βούτηγμα, η βύθιση στο νερό. Στη δεύτερη ομάδα λέξεων ανήκουν αυτές που δηλώνουν εναντίωση ή αρνητική στάση απέναντι σε κάτι. Ας σκεφτούμε ότι όταν οι βουλευτές καταψηφίζουν ένα νομοσχέδιο, η ψήφος τους είναι αρνητική. Στην ίδια ομάδα ανήκουν λέξεις όπως κατακραυγή, καταδίωξη, κατακρίνω και καταδικάζω. Όμως, την πιο συχνή χρήση του κατα- για την παραγωγή νέων λέξεων τη συναντάμε στα κατακόκκινος, κατακλέβω, καταγοητεύω και κατακαημένος.

Εδώ, το πρόθημα κατα- δηλώνει ότι ένα χαρακτηριστικό υπάρχει ή μια πράξη συμβαίνει σε πολύ μεγάλο βαθμό. Όταν οι θεατές καταχειροκροτούν τους ηθοποιούς, τους χειροκροτούν πάρα πολύ, και τα κατάλευκα δόντια είναι πάρα πολύ λευκά. Είναι λοιπόν σαφές ότι αν και οι λέξεις κατάδυση και κατάλευκος έχουν και οι δύο το κατα- ως πρώτο συστατικό, η σημασία του στην καθεμιά είναι διαφορετική. Αλλιώτικα, αν προσπαθούσαμε να ταυτίσουμε τις δύο σημασίες, θα λέγαμε ότι όπως ο κατάλευκος είναι ο πολύ λευκός, έτσι και η κατάδυση είναι η πολύ μεγάλη δύση (!)—άρα, μια μάλλον λανθασμένη σημασία.

ΜΕΤΑ-

Ένα ιδιαίτερα συχνό πρόθημα είναι ο απόγονος της αρχαιοελληνικής πρόθεσης μετά. Η κίνηση από μια θέση σε μια άλλη είναι η κυριολεκτική σημασία του προθήματος και τη συναντάμε σε λέξεις όπως μεταφέρω, μεταστεγάζω, μετακομίζω. Για παράδειγμα, η μεταμόσχευση καρδιάς είναι η χειρουργική αφαίρεση της καρδιάς από έναν οργανισμό και η τοποθέτησή της ως μοσχεύματος σε άλλο οργανισμό. Η αλλαγή θέσης στον χώρο επεκτάθηκε εννοιολογικά σε αλλαγή κατάστασης. Όταν κανείς μεταγλωττίζει μια ταινία, αλλάζει την αρχική γλώσσα των διαλόγων επικαλύπτοντάς την ηχητικά με μια άλλη γλώσσα. Δείτε επίσης τις λέξεις μεταρρυθμίζω, μετονομάζω και μεταμφίεση. Μεταφέροντας την κυριολεκτική σημασία και στο πεδίο του χρόνου, το μετα- δηλώνει χρονική αλληλουχία δύο γεγονότων ή δύο καταστάσεων. Η μεταπολεμική εποχή ακολουθεί χρονικά την περίοδο του πολέμου και ο μετασεισμός είναι η σεισμική δραστηριότητα που ακολουθεί τον κύριο σεισμό. Ιδού λοιπόν ένα ακόμα πρόθημα που κινείται σε τρεις διακριτούς σημασιολογικούς άξονες: χώρο, χρόνο και αφηρημένη κατάσταση.

ΕΚ- και ΕΙΣ-

Η αρχαιοελληνική πρόθεση ἐκ μάς έδωσε το πρόθημα εκ-. Την αρχική του σημασία τη συναντάμε σε λέξεις όπως εκπνοή, έξοδος, εκστομίζω, εξιτήριο και εξαγωγή, οι οποίες αναφέρονται στην κίνηση με κατεύθυνση προς τα έξω. Όταν ένα βαγόνι εκτροχιάζεται, βγαίνει έξω από την τροχιά του, και όταν εκπνέουμε, αφήνουμε τον αέρα να βγει από τα πνευμόνια μας. Αντίθετα, το πρόθημα εισ- (από την αρχαιοελληνική πρόθεση εἰς) δηλώνει την κίνηση με κατεύθυνση προς τα μέσα, όπως στις λέξεις εισέρχομαι, εισπνοή, εισιτήριο και είσοδος. Η κυριολεκτική έννοια της απομάκρυνσης του εκ- διευρύνθηκε και σε λέξεις που δηλώνουν ότι κάτι απομακρύνεται ή αφαιρείται από κάτι άλλο.

Σκεφτείτε, για παράδειγμα, την εκθρόνιση, δηλαδή την απομάκρυνση ενός αξιωματούχου από τον θρόνο του· επίσης, όταν κανείς εκριζώνει ένα δέντρο, το αφαιρεί από το έδαφος μαζί με τις ρίζες. Σε μεταφορικό επίπεδο, η απομάκρυνση αναφέρεται σε αφηρημένες έννοιες· έτσι, μια έκνομη πράξη κινείται έξω από τον νόμο και μια εκπρόθεσμη υποβολή ενός εγγράφου πραγματοποιείται έξω από το καθορισμένο χρονικό όριο, μετά τη λήξη της προθεσμίας. Η έννοια της απομάκρυνσης συνδέθηκε και με την έννοια της μεταβολής και της απόκτησης μιας νέας ιδιότητας σε μια άλλη ομάδα λέξεων με το πρόθημα εκ-. Για παράδειγμα, όταν ένα υγρό εξατμίζεται, μετατρέπεται σε ατμό, και με τον εκσυγχρονισμό κάτι παλιό μεταβάλλεται σε σύγχρονο.

ΠΑΡΑ-

Ξεκινώντας από τη σημασία της αρχαιοελληνικής πρόθεσης παρά, η οποία δήλωνε ότι κάτι βρίσκεται τοποθετημένο δίπλα, κοντά ή παράλληλα προς κάτι άλλο, το πρόθημα παρα- έχει διατηρήσει την αρχική, κυριολεκτική του σημασία σε λέξεις όπως παραθαλάσσιος, παραμεθόριος, παρανυχίδα και παραλήγουσα. Μεταφορικά, η τοπική αυτή εγγύτητα έχει σχηματίσει δύο επιπρόσθετες και διαφορετικές σημασίες. Αφενός, με το παρα- μπορούμε να δηλώσουμε τη βοηθητική λειτουργία ή την υποκατάσταση κάποιου ρόλου. Για παράδειγμα, τη γυναίκα που υποκαθιστά τη μητέρα στο μεγάλωμα των παιδιών την ονομάζουμε παραμάνα και το παράθυρο είναι ένα βοηθητικό άνοιγμα στον τοίχο ενός κλειστού χώρου. Αφετέρου, το παρα- εμφανίζεται στις λέξεις παρακράτος, παραπαιδεία, παρεμπόριο, παρανοώ, παράφωνος και παράνομος δηλώνοντας ότι κάτι αντιτίθεται προς κάτι άλλο, ότι βρίσκεται έξω από τα αποδεκτά όρια. Η παραπαιδεία είναι ένα σύστημα παροχής εκπαίδευσης σε αντίθεση με το επίσημο, κρατικό εκπαιδευτικό σύστημα και η παραοικονομία αναπτύσσεται έξω από τα πλαίσια της οικονομίας.

Όσον αφορά την οικογένεια νεοελληνικών λέξεων που αναφέρονται στην Παραολυμπιάδα, εισήχθησαν στην ελληνική γλώσσα από την αγγλική. Η λέξη Paralympics πλάστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1940, για να δηλώσει μια σειρά ιατρικών θεραπευτικών παρεμβάσεων για παραπληγικά άτομα που είχαν αρχικά τη μορφή διοργάνωσης ενδοϊδρυματικών αθλητικών αγώνων στο Ηνωμένο Βασίλειο. Καθώς οι σύγχρονοι Ολυμπιακοί Αγώνες (Olympics) είναι το παγκόσμιο σύμβολο αθλητικής διοργάνωσης, οι αθλητικοί αυτοί αγώνες στο Ηνωμένο Βασίλειο θεωρήθηκαν από τον εμπνευστή τους, τον Βρετανό νευρολόγο Sir Ludwig Gittmann (1899–1980), το ισοδύναμο των Ολυμπιακών Αγώνων για παραπληγικά άτομα (Paraplegic Olympics ή Paralympics).

Από την Ολυμπιάδα του 1960 στη Ρώμη και εξής, η αγγλική διοργάνωση απέκτησε παγκόσμιο χαρακτήρα και λάμβανε χώρα ως ξεχωριστή διοργάνωση μετά το τέλος της θερινής Ολυμπιάδας στην εκάστοτε πόλη που τη φιλοξενούσε. Έτσι, το ελληνογενές αγγλικό πρόθημα para- στο Paralympics ερμηνεύτηκε με τη σημασία της τοπικής και χρονικής εγγύτητας προς τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Την ίδια σημασία του para- οι αγγλόφωνοι την αναγνωρίζουν και σε άλλες ελληνογενείς λέξεις, όπως το parallel και τους ανατομικούς όρους parencephalon και parathyroid. Ο όρος Paralympics αναγνωρίστηκε επίσημα από τη Διεθνή Ολυμπιακή Επιτροπή τη δεκαετία του 1980, ενώ στο μεταξύ μπήκε και στη νεοελληνική γλώσσα ως Παραολυμπιάδα, Παραολυμπιακοί Αγώνες και Παραολυμπιονίκης, χωρίς βέβαια να έχει ποτέ συνδεθεί με τη σημασία του παρα- που συναντάμε σε λέξεις όπως παράνομος, παραφυσικός, παρεμπόριο και παράνοια.

Βενέδικτος Βασιλείου, M.Sc.
[email protected]
Γλωσσολόγος, υποψήφιος διδάκτορας Νευρογλωσσολογίας
Max Planck Institute for Human Cognitive and Brain Sciences,
Τμήμα Νευροψυχολογίας,
Λειψία, Γερμανία

*Ακολουθήστε μας στο @glossoskopio (Twitter) και στο Γλωσσοσκόπιο («Η Σημερινή») (Facebook)