«Παραλειπόμενα από ένα φιλοσοφικό “συμπόσιο” υπερβατιστών» της Παρασκευής Κοψιδά-Βρεττού

Τέσσερις εκλεκτοί «συνδαιτυμόνες», δραπέτες από τον –κοινό– αιώνα τους, φθάνουν μυθιστορικά στην εποχή μας μετά λόγου. Ο Ουάλντο Έμερσον (Waldo Emerson, 1803-1882), o Χένρι Ντέιβιντ Θορό (Henry David Thoreau, 1817-1862), ο Τζον Άλμπι (John Albee, 1833-1915), ο Λευκάδιος Χερν (1850-1904). Γνωστοί-άγνωστοι στον προχωρημένο αιώνα μας, η φωνή τους, ωστόσο, μας συμφιλιώνει με όλους τους αιώνες, κοντινούς και μακρινότερους, της ανθρώπινης ιστορίας.

{loadmodule mod_adsence-inarticle-makri}

Κομιστές μιας φιλοσοφίας εξισορροπήσεων τη στιγμή της ανεξέλεγκτης αλαζονείας απέναντι στη φύση και την αμετακίνητη σοφία της, θα απαντήσουν στη μεγάλη πρόκληση των βιομηχανικών επαναστάσεων του 19ου αιώνα, ανανεώνοντας τη σώφρονα σκέψη εναρμόνισης του ανθρώπου με το φυσικώς περιέχον. Μεταξύ ρομαντισμού και υπερβατισμού, ένας «μαχόμενος ιδεαλισμός» προσπαθεί να δημιουργήσει νέους ηθικούς κώδικες και αξίες, που θα οικοδομήσουν μια ανεκτή πραγματικότητα για το περιπετειώδες ταξίδι του ανθρώπου στην αναδυόμενη καινούρια εποχή. Και να σφυρηλατήσουν μια συνείδηση αντίστασης σε κάθε μορφή υπόταξης και δουλείας.

Πώς βρίσκονται να συνομιλούν τώρα μαζί μας και να αποσπούν, έστω για λίγο, τον ανύπαρκτο, ασθματικό πάντα, χρόνο μας;

Από τους τέσσερις, ο λιγότερο γνωστός είναι ο Τζον Άλμπι. Τον «συνάντησα» πριν από κάποια χρόνια σε μιαν ευγενική επιστολή που έστελνε ο Λευκάδιος Χερν από το Τόκιο, τον Φεβρουάριο του 1898, σ’ αυτόν και στην κ. Άλμπι. Φαίνεται να είναι η αρχή περίπου της αλληλογραφίας τους και της επικοινωνίας μέσω των βιβλίων τους. Θα ακολουθήσει μια δεύτερη επιστολή, τον Μάιο του 1898, με σύντομο σχολιασμό του βιβλίου του Prose Idyls: «Το βιβλίο αφήνει στο μυαλό μια εντύπωση ήσυχης φωτεινότητας, όπως αυτή ενός καλοκαιρινού ουρανού της Νέας Αγγλίας με λεπτό πέπλο…». Στη συνέχεια της επιστολής, ο Χερν πληροφορεί τον Άλμπι ότι το επόμενο βιβλίο του θα περιλαμβάνει μια σειρά από αυτά που θα μπορούσε να ονομάσει μεταφυσικά ειδύλλια… «Φοβάμαι ότι θα τα θεωρήσετε πολύ σκοτεινά – τώρα που ένιωσα κάτι από τον ήλιο της ψυχής σας. Ωστόσο, ο καθένας από εμάς δεν μπορεί παρά να δώσει τον δικό του τόνο στο νήμα που συνεισφέρει στο άπειρο στημόνι και το υφάδι της ανθρώπινης σκέψης και συναισθήματος…»

Ποιος είναι λοιπόν ο Τζον Άλμπι και πώς σχετίζεται με τους Έμερσον και Θορό και όλοι με τον Λευκάδιο Χερν;

{jb_quote}Γνωστοί-άγνωστοι στον προχωρημένο αιώνα μας, η φωνή τους, ωστόσο, μας συμφιλιώνει με όλους τους αιώνες, κοντινούς και μακρινότερους, της ανθρώπινης ιστορίας.{/jb_quote}

Ο Τζον Άλμπι, ποιητής και κριτικός λογοτεχνίας, ανήκει στον κύκλο του Ουάλντο Έμερσον και του Χένρι Ντέιβιντ Θορό, θεμελιωτών της φιλοσοφίας του υπερβατισμού. Στο πρόσφατο κριτικό σημείωμά μου για τα Γράμματα ενός υπερβατιστή του Θορό προς τον συνομιλητή του Μπλέικ (δείτε εδώ), αναφέρομαι στο κίνημα του υπερβατισμού, μια φιλοσοφική αντίδραση στην προϊούσα κατάσταση εκμετάλλευσης που παράγεται στο πλαίσιο της βιομηχανικής επανάστασης και αποκοπής του ανθρώπου από τη φύση. Το βιβλίο του Θορό Walden ή Η ζωή στο δάσος είναι η ειδυλλιακή αυτοβιογραφία του απομονωμένου για δύο χρόνια μέσα στο δάσος φιλοσόφου και η καταγραφή της πρωτόγνωρης εμπειρίας αυθεντικής οικείωσής του με τη φύση.

Η σκέψη του θα ακολουθήσει έναν διττό προσανατολισμό, φιλοσοφικό και πολιτικό, όπως εκείνη του δασκάλου και μέντορά του Έμερσον. Η έννοια της δράσης προσδίδει στη σκέψη τη δυνατότητα της πολιτικής πράξης. Το κείμενο του Θορό Περί του καθήκοντος της πολιτικής ανυπακοής είναι ένα πραγματικό μανιφέστο εναντίον του άδικου κράτους και της εξουσίας που ασκεί, σε βαθμό που ο Θορό να αντιμετωπιστεί εχθρικά ως εκπρόσωπος του αναρχισμού. Ο ίδιος θα αποκαταστήσει ακριβώς τα πράγματα: «Μιλώντας πρακτικά και ως πολίτης, σε αντίθεση με εκείνους που λένε όχι σε οποιαδήποτε μορφή κυβέρνησης, εγώ επιζητώ, όχι την άμεση κατάργησή της, αλλά την άμεση βελτίωσή της…». Και αμφισβητώντας τη συμβατικότητα του νόμου προς όφελος του κράτους δικαίου: «Πιστεύω ότι πρέπει να είμαστε άνθρωποι πρώτα και μετά υπήκοοι. Δεν πρέπει να καλλιεργούμε σεβασμό για τον νόμο, όσο για το δίκαιο… Ο νόμος δεν έκανε ποτέ τους ανθρώπους, έστω και ελάχιστα, δικαιότερους…».

Στα δύο χρόνια που έζησε απομονωμένος στην εξοχή ο Θορό, σε «προσομοίωση» προς τον ενδεή βίο του αρχέγονου ανθρώπου της φύσης, απεξαρτημένος από κάθε καλλιεργημένη ανάγκη, θα ενδυναμώσει μέσα του την κατίσχυση του πνεύματος που τρέφεται αποκλειστικά από την αναζήτηση της αλήθειας. Στο ειδυλλιακό και στοχαστικό Walden, στο δάσος του Κόνκορντ της Μασαχουσέτης, και σε στενή συνάφεια με τον Έμερσον, θα προσδιορίσει τη σχέση του ανθρώπου με την ύλη και το πνεύμα, με τη θνητότητα και την αθανασία: «Στη συγκέντρωση υλικών αγαθών είμαστε όλοι μας θνητοί. Στην ενασχόλησή μας όμως με την αλήθεια είμαστε αθάνατοι». (Στο έργο του Jeffrey S. Cramer, Solid Seasons, ο συγγραφέας ερευνά τον εσωτερικό πυρήνα αυτής της φιλίας, που καθορίζεται και καθορίζει στη συνέχεια το ήθος της ζωής και της κοινής τους φιλοσοφικής πορείας.)

Είναι χαρακτηριστικό ότι ο κατά πολύ μεγαλύτερος Έμερσον θα αναγνωρίζει τον Θορό ως ένα μεγάλο –μεγαλύτερο από τον ίδιο– ταλέντο, αυτοταπεινούμενος: «Ο Θορό μού δίνει, με σάρκα και οστά και με εύστοχη σαξονική πίστη, τη δική μου ηθική. Είναι πολύ πιο αληθινός και καθημερινά υποτάσσεται σ’ αυτή πιο ουσιαστικά από μένα…». Και ο Θορό για τον Έμερσον: «Στον κόσμο του κάθε άνθρωπος θα ήταν ποιητής, η Αγάπη θα βασίλευε, η Ομορφιά θα ήταν πραγματικότητα, ο Άνθρωπος και η Φύση θα εναρμονίζονταν…».

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η πρώτη γνωριμία τους το 1837, όταν ο Έμερσον ήταν 34 χρόνων και ο Θορό μόλις 20χρονος φοιτητής του Χάρβαρντ. Μια Κυριακή, στις 9 Απριλίου 1837, η Λούσι Μπράουν, που έμενε στο σπίτι των γονιών του Θορό, στη Μέιν Στριτ στο Κόνκορντ, έφερε τον νεαρό φοιτητή να συναντήσει τον φιλόσοφο καθηγητή, ο οποίος ήταν και αδελφός του συζύγου της. Ο Θορό είχε μελετήσει το έργο του Έμερσον Nature και είχε εντυπωσιαστεί. Έκτοτε θ’ αρχίσει μια στενή μεταξύ τους επικοινωνία σε φιλοσοφική/πολιτική βάση και σε επίπεδο ανθρώπινης επικοινωνίας, που την παρακολουθούμε στο ημερολόγιο του Θορό από τις 22 Οκτωβρίου 1837 και στο Journal του Έμερσον από τις 11 Φεβρουαρίου 1838, οπότε πρώτη φορά αναφέρεται το όνομά του. [Για την αμοιβαιότητα της επίδρασης και την προσήλωση στην ιδέα του υπερβατισμού, διαβάζουμε στο: Robert D. Richardson: Emerson: The Mind on Fire (1995) και Henry Thoreau: A Life of the Mind (1986).]

{jb_quote}Δεν πρέπει να καλλιεργούμε σεβασμό για τον νόμο, όσο για το δίκαιο… Ο νόμος δεν έκανε ποτέ τους ανθρώπους, έστω και ελάχιστα, δικαιότερους…{/jb_quote}

Όταν ο Τζον Άλμπι το 1852 θα επισκεφτεί πρώτη φορά το σπίτι του Έμερσον, πρωτάρης φοιτητής και αμήχανος –ανάμεσα στην ακαδημαϊκή και φιλοσοφική αφρόκρεμα της Μασαχουσέτης–, προκειμένου να τον συμβουλευτεί για το εκπαιδευτικό του μέλλον, θα συναντήσει εκεί και τον Θορό μαζί με άλλους του κύκλου των υπερβατιστών. Ο Θορό έχει ήδη δεκαπέντε χρόνια στενής φιλίας με τον Έμερσον και φέρεται ως το πλέον οικείο πρόσωπο της οικογένειας. Την εναργή εικόνα των πρώτων εντυπώσεων στο φιλολογικό σαλόνι του καθηγητή του και την αποτύπωση της συμπεριφοράς των δύο φιλοσόφων θα προσφέρει αργότερα ο Τζον Άλμπι –όταν και ο ίδιος θα έχει πια ενστερνιστεί το φιλοσοφικό κίνημα του υπερβατισμού–, στο έργο του με τίτλο: Remembrances of Emerson (1901). Μεταφράζω σχετικά αποσπάσματα:

«…Ο Θορό ήταν ντυμένος, θυμάμαι, με ένα απλό, προσεγμένο κοστούμι με σκούρα ρούχα, όχι αρκετά μαύρα. Είχε μια υγιή εξωτερική εμφάνιση και έμοιαζε με αξιοσέβαστο γεωργό. Ήταν μάλλον σιωπηλός. Όταν μιλούσε, ήταν είτε με κριτική, είτε με πνευματώδη διάθεση. Δεν ήξερα ποιος ή τι ήταν. Και βρήκα στο παλιό μου ημερολόγιο της εποχής ότι συλλάβισα το σπάνιο όνομά του φωνητικά και μετά άκουσα ότι ήταν ένας άνθρωπος που ήταν ερημίτης. Παρατήρησα ότι είχε πολλή ώρα στο σπίτι με τον Έμερσον. Και καθώς παρέμενε το απόγευμα και το βράδυ, και τον άφησα φεύγοντας ακόμα στο τζάκι, μου φάνηκε ότι, κατά κάποιον τρόπο, ήταν άνθρωπος του σπιτιού. Παρατήρησα, επίσης, ότι ο Έμερσον συνεχώς τον “κένταγε” και φαινόταν να προσδοκά την άποψή του, προετοιμάζοντας τον εαυτό του προφανώς για ένα ήσυχο γέλιο με τις αρνητικές και δηκτικές κριτικές του Θορό, ειδικά όσον αφορά την εκπαίδευση και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα…

»Το βράδυ, ο Θορό αφοσιώθηκε ολοκληρωτικά στα παιδιά και στο ψήσιμο του καλαμποκιού στην αναμμένη φωτιά. Νομίζω ότι τους ήταν πολύ διασκεδαστικός. Ο Έμερσον μου μιλούσε και εγώ είχα μόνο την αίσθηση της παρουσίας του Θορό, όπως αισθανόμαστε αυτούς που είναι γύρω μας, αλλά δεν ασχολούνται μαζί μας. Μια πολύ όμορφη εικόνα παραμένει στη μνήμη μου: του Θορό που γέρνει πάνω από τη φωτιά με ένα όμορφο κορίτσι, που κατά κάποιον τρόπο δεν συμβάδιζε με την ιστορία που άκουσα ότι ήταν ερημίτης…

»Μόλις μπόρεσα, έθεσα το πρόβλημα για το οποίο ήρθα – ποια πορεία πρέπει να ακολουθήσει ένας νεαρός άνδρας για να λάβει την καλύτερη εκπαίδευση. Ο Έμερσον παρακαλούσε πάντα για το Κολέγιο. Είπε ότι ο ίδιος μπήκε στα δεκατέσσερα. Αυτό προκάλεσε την οργή του Θορό, ο οποίος δεν έβρισκε τίποτα καλό στο μάθημα του Κολεγίου. Και εδώ μου φάνηκε ότι ο Έμερσον είπε πράγματα επίτηδες για να προκαλέσει την οργή του Θορό και να διασκεδάσει. Όταν έγινε λόγος για το πρόγραμμα σπουδών στο Κέιμπριτζ και ο Έμερσον παρατήρησε επιπόλαια ότι οι περισσότεροι κλάδοι διδάσκονταν εκεί, ο Θορό άδραξε μια από τις ευκαιρίες του και απάντησε: “Ναι, πράγματι, όλοι οι κλάδοι και καμία από τις ρίζες”…

»Ο Θορό είχε πάει στο Κολέγιο .αλλά σε κάποια παράξενη εποχή της ζωής του είχε αποκοπεί από το παρελθόν του και από πολλές παραδόσεις και συμβάσεις των συγχρόνων του. Είχε αποφασίσει να ζήσει σύμφωνα με τη φύση… Ποτέ κανένας συγγραφέας δεν ταυτίστηκε τόσο πολύ με τη φύση και κανένας δεν τη χρησιμοποίησε τόσο επίμονα ως σύμβολο της εσωτερικής του ζωής. Μερικές φορές είναι δύσκολο να ξεχωρίσεις τον Θορό από τους συντρόφους του, τα δάση, τις μαρμότες και τους μοσχοπόντικες, τα πουλιά, τη λίμνη και το ποτάμι… Σπάνια φυτά άνθισαν όταν έφτασε στις μυστικές κρυψώνες τους σαν να είχαν κλείσει ραντεβού μαζί του· και τα πουλιά γνώριζαν το παλιό καπέλο του συντρόφου τους και ποτέ δεν πέρασαν το τηλεσκόπιό του για όπλο…

»Κάποια στιγμή ο Έμερσον είπε ότι χρειαζόμασταν μερικούς μεγάλους ποιητές, ρήτορες. Πάντα τους αναζητούσε και ήταν σίγουρος ότι η νέα γενιά θα περιείχε μερικούς. Ο Θορό εδώ παρατήρησε ότι είχε βρει έναν, στο δάσος, αλλά είχε φτερά και δεν είχε πάει στο Κολέγιο του Χάρβαρντ. Παρ’ όλα αυτά είχε μια φωνή και ένα χάρισμα να πετάει στον αέρα, που ήταν λίγο-πολύ το μόνο που χρειαζόταν. “Ας το εγκλωβίσουμε”, είπε ο Έμερσον. “Ακριβώς αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο ο κόσμος πάντα κακομαθαίνει τους ποιητές του”, απάντησε ο Θορό…» [Πηγή: John Albee, Remembrances of Emerson (Νέα Υόρκη: Robert G. Cooke, 1901) σελ. 16-25, 31-32.]

Οι ζωηρές αναμνήσεις του Άλμπι είναι το σημείο συνάντησης και των τριών υπερβατιστών: Έμερσον, Θορό και του ίδιου του Άλμπι, ο οποίος από εκείνη τη μέρα έμελλε να ακολουθήσει τον ίδιο φιλοσοφικό δρόμο. Ο Λευκάδιος Χερν δεν θα συναντηθεί ποτέ μάλλον μ’ αυτούς. Η επικοινωνία ωστόσο με τη σκέψη τους και το γενικότερο διανοητικό περιβάλλον της Αμερικής και της Ευρώπης του 19ου αιώνα μπορεί να θεωρηθεί ότι διαμορφώνει την ιδιοπρόσωπη φιλοσοφία του για την κατανόηση της πραγματικότητας και του ζην. Η έννοια του νεοβουδισμού, που ο ίδιος χρησιμοποιεί, σύνθεση πολλών διασταυρώσεων σκέψης, λειτουργεί στο σύστημα του στοχασμού του ως μια λογική, «επιστημονική» περιγραφή της πραγματικότητας, καθώς αφομοιώνει στοιχεία από τον βουδιστικό ανθρωπισμό, τις επιστημονικές θεωρίες της εποχής του (Spencer κυρίως, αλλά και Huxley, Lewes, Fiske και Clifford) και την προσωπική του παρατήρηση του κόσμου, εσωτερικού και εξωτερικού – συναρμοσμένα σε ένα κοινωνικό, ανθρωπιστικό όραμα, που ονομάζει «νέα φιλοσοφία»: και καθ-οδηγεί στην αναζήτηση των στοιχείων ενότητας και σύγκλισης της ανθρωπότητας, όπου η ηθική της φιλοσοφικής του σύλληψης υπερβαίνει τους «κατασκευασμένους» διαχωρισμούς πολιτικών, θρησκευτικών, κοινωνικών ταυτοτήτων και ανάγεται σε μια μεγαλειώδη καθολικότητα (Goedhals, The Neo-Buddhist Writings of Lafcadio Hearn). Κάτι ανάλογο αισθανόμαστε σήμερα ως αναγκαίο –και ελλείπον– σύγχρονο φιλοσοφικό αίτημα.