«Ο πολυβραβευμένος Κεν Φόλετ αποκαλύπτει το νέο του μυθιστόρημα» της Μάριον Χωρεάνθη

Τον Ουαλό –γεννημένο στο Κάρντιφ το 1949– συγγραφέα Κεν Φόλετ τον πρωτογνώρισε στους Έλληνες αναγνώστες το εβδομαδιαίο περιοδικό Γυναίκα, στα τέλη της δεκαετίας του ’70 με αρχές του ’80, δημοσιεύοντας σε συνέχειες Το μάτι της βελόνας (1978), το πρώτο μυθιστόρημα που ο Φόλετ εξέδωσε με το αληθινό του όνομα. Το από τότε έκδηλο ενδιαφέρον του για την Ιστορία (Το μάτι της βελόνας διαδραματίζεται στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο) εξερευνήθηκε εντατικά στα επόμενα βιβλία του, τόσο στα αμιγώς λογοτεχνικά –συχνά

{loadmodule mod_adsence-inarticle-makri} {loadposition adsence-inarticle-makri}

Πολυγραφότατος, πολυβραβευμένος και πολυμεταφρασμένος, με έντονη εκπαιδευτική και φιλανθρωπική δράση, τιμημένος με τον Σταυρό του Τάγματος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας για την προσφορά του στα γράμματα, ο Φόλετ είδε πολλά απ’ τα εμβληματικά του έργα, όπως Ένας κόσμος χωρίς τέλος, Ο τρίτος δίδυμος, The Key to Rebecca και Οι στυλοβάτες της Γης, να διασκευάζονται για την οθόνη (το τελευταίο, μάλιστα, έγινε και βιντεοπαιχνίδι). Παράλληλα με τη συγγραφή –την οποία ξεκίνησε το 1974, δημοσιεύοντας με διάφορα ψευδώνυμα– ασχολείται ερασιτεχνικά με τη μουσική, παίζοντας μπάσο και μπαλαλάικα, αντίστοιχα, στα συγκροτήματα Damn Right I Got the Blues και Clog Iron. Υπήρξε επίσης τηλεοπτικός παραγωγός, σεναριογράφος και παρουσιαστής ιστορικών ντοκιμαντέρ, ενώ εμφανίστηκε ως ηθοποιός σε επεισόδια σειρών βασισμένων σε βιβλία του. Ολόσωμο μπρούντζινο άγαλμά του, φιλοτεχνημένο από τον γλύπτη Κάστο Σολάνο, κοσμεί την κεντρική πλατεία της βασκικής πρωτεύουσας Βιτόρια-Γκαστέις.

Με την ευκαιρία της επικείμενης έκδοσης του νέου μυθιστορήματος του Φόλετ, με τον τίτλο Ποτέ, το γραφείο δημοσίων σχέσεων του συγγραφέα (The Follett Office), σε συνεργασία με την Ένωση Συντακτών Ξένου Τύπου του Λονδίνου, διοργάνωσε κλειστή συνέντευξη Τύπου, κατά την οποία είχαμε τη χαρά και την τιμή να μας γίνει από τον ίδιο η αποκάλυψη του θέματος που πραγματεύεται στο βιβλίο του και, στη συνέχεια, να συζητήσουμε μαζί του. Η πολυαναμενόμενη επίσημη κυκλοφορία του Ποτέ έχει προγραμματιστεί για τις 9 Νοεμβρίου 2021, τόσο στην Αγγλία και την Αμερική, όσο και σε άλλες χώρες ταυτόχρονα, ενώ στην Ελλάδα πρόκειται να κυκλοφορήσει από τις Εκδόσεις Bell (που έχουν επίσης βγάλει τα μυθιστορήματα του Φόλετ Και εγένετο εσπέρα και εγένετο πρωί, Ο χειμώνας του κόσμου, Ένας στύλος φωτιάς, Ένας κόσμος χωρίς τέλος, Η πτώση των γιγάντων, Η πύλη της αιωνιότητας, Οι στυλοβάτες της Γης).

Την παγκόσμια πρώτη παρουσίαση του Ποτέ, που πραγματοποιήθηκε διαδικτυακά το απόγευμα της 15ης Απριλίου και την οποία παρακολούθησαν πάνω από 100 συντάκτες έντυπων και ψηφιακών μέσων, δημοσιογράφοι και κριτικοί λογοτεχνίας απ’ όλο τον κόσμο, άνοιξε η προβολή οκτάλεπτου φιλμ γυρισμένου από την Μπάρμπαρα Φόλετ (σύζυγο και στενή συνεργάτιδα του συγγραφέα), όπου παρουσιάστηκε συνοπτικά η υπόθεση του μυθιστορήματος, σε συνάρτηση με τα ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα που την ενέπνευσαν άμεσα ή έμμεσα.

Το Ποτέ αναφέρεται σε μια εναλλακτική, θα λέγαμε, παρούσα πραγματικότητα, την ιδέα για την οποία έδωσε, και πάλι, στον Φόλετ η μελέτη πηγών, οδηγώντας τον στη διαπίστωση ότι ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν ήταν αποτέλεσμα πολιτικού ή στρατιωτικού σχεδιασμού, αλλά ένα μοιραίο σφάλμα που προέκυψε από σειρά φαινομενικά ασύνδετων μεταξύ τους ενεργειών. Αν κάτι αντίστοιχο –ο Γ’ Παγκόσμιος Πόλεμος– συνέβαινε στην εποχή μας, με τα σημερινά διαθέσιμα μέσα μαζικής εξόντωσης, οι συνέπειες για την ανθρωπότητα θα ήταν ασύλληπτες. Τον φόβο του για μια παρόμοια πιθανότητα και μαζί την ευχή του να μη χρειαστεί ποτέ να την αντιμετωπίσουμε, εκφράζει και ο τίτλος του μυθιστορήματός του – για τον οποίο τού έθεσα το ερώτημα αν πρόκειται, ίσως, για ένα είδος οξύμωρου σχήματος, διότι η Ιστορία έχει την τάση να επαναλαμβάνεται, τυχαίνει όμως και να γίνει απρόβλεπτη. Η απάντηση του συγγραφέα ήταν ότι, ακριβώς για τον λόγο αυτό, η ύπαρξη ενός τέτοιου προηγουμένου εγκυμονεί τρομακτικούς κινδύνους για το μέλλον, άρα μια επανάληψή του θα απέβαινε καταστροφική.

{jb_quote} Για μένα δεν μετρά η κατάταξη σε κατηγορίες, αλλά η μυθοπλασία, ανεξάρτητα απ’ το χρονικό πλαίσιο. {/jb_quote}

Για τη συγγραφή του Ποτέ ο Φόλετ συμβουλεύτηκε ιστορικούς ερευνητές, δημοσιογράφους αλλά και πολιτικούς, εξασφαλίζοντας έτσι την αληθοφάνεια της πλοκής του. Πρόκειται για ένα βιβλίο εντελώς διαφορετικό απ’ ό,τι άλλο έχει γράψει (ως και ο μονολεκτικός τίτλος είναι ασυνήθιστος για τα δικά του δεδομένα, όπως και το μονόχρωμο εξώφυλλο), ένα σενάριο υποθετικό όσο και άκρως ρεαλιστικό, βασισμένο σε εξονυχιστική έρευνα. Διαβάζοντας, μάλιστα, μια πρώτη μορφή του Ποτέ, ο σύμβουλος των Αμερικανών πρώην προέδρων Κλίντον και Ομπάμα, Λάρι Σάμερς, απεφάνθη ότι οι ζοφερές πιθανότητες που εξετάζονται στο μυθιστόρημα είναι υπερβολικά πραγματικές.

«Επιχείρησα να γράψω κάτι περισσότερο από ένα θρίλερ, όπως και ο Νονός είναι κάτι περισσότερο από μια γκανγκστερική ταινία», μας εξηγεί ο Φόλετ, προλογίζοντας τη συνέντευξη από το ασφυκτικά γεμάτο με βιβλία και χάρτες γραφείο του. «Πέρα απ’ την κεντρική γραμμή δράσης, περιγράφω επίσης τον τρόπο ζωής σε διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα – στην Κίνα, στη Βόρεια Αφρική, στον Λευκό Οίκο. Τα σχόλια που εισπράττω είναι πολύ θετικά, επαινετικά, κυρίως για την κλιμάκωση της αγωνίας από τη μια σκηνή στην άλλη. Η κατάληξη δεν αποκαλύπτεται παρά στην τελευταία σελίδα. Παρακαλέσαμε, λοιπόν, τους αναγνώστες και τους επιμελητές των προσχεδίων του κειμένου να μην τη μαρτυρήσουν, έτσι ώστε να διατηρηθεί το μυστήριο. Θα χαιρόμουν ιδιαίτερα αν το βιβλίο αυτό πυροδοτούσε μια δημόσια αντιπαράθεση για το αν ένας τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος θα ήταν δυνατόν να ξεσπάσει απροσδόκητα, όπως έγινε και με τον Πρώτο – και δεν εννοώ εξαιτίας μιας ατυχούς συγκυρίας ή της παραφροσύνης ενός μεμονωμένου ατόμου, αλλά με αφετηρία τις ενέργειες λογικών και ευφυών προσώπων, οι οποίες, ειρωνικά, θα αποσκοπούσαν στην αποφυγή σύρραξης. Επιτρέψτε μου εδώ μια μικρή περιαυτολογία: είμαι πολύ ευχαριστημένος με την έκβαση των κόπων μου και ελπίζω να αποκομίσετε κι εσείς την ίδια εντύπωση».

Στη συνέχεια, έδωσε τον λόγο στους προσκεκλημένους, προσφερόμενος με χαρά να απαντήσει στις ερωτήσεις τους. Πληροφορούμαστε ότι το Ποτέ προέκυψε μάλλον απρογραμμάτιστα, καθώς ο Φόλετ δεν υπολόγιζε να έχει νέο βιβλίο έτοιμο νωρίτερα απ’ το 2023. Ο πρώτος λόγος ήταν ο εγκλεισμός λόγω κορονοϊού, που του άφησε άπλετο χρόνο να αφοσιωθεί στην έρευνα και τη συγγραφή, και ο δεύτερος η βιασύνη του Αμερικανού εκδότη του όταν, τον περασμένο Νοέμβριο, διάβασε μια πρώιμη μορφή του κειμένου: «Συνήθως μου παίρνει γύρω στον έναν χρόνο να επεξεργαστώ το γραπτό μου ως την τελική του εκδοχή. Όμως ο ενθουσιασμός του εκδότη με ώθησε να στρωθώ στη δουλειά και να δώσω τον καλύτερό μου εαυτό. Κι έτσι, απ’ τον Νοέμβριο ως τον Φεβρουάριο έγραφα ακατάπαυστα, εφτά μέρες την εβδομάδα. Πολλές φορές ξενυχτούσα κιόλας. Κατάφερα, λοιπόν, να ολοκληρώσω έγκαιρα το μυθιστόρημα, ώστε να κυκλοφορήσει το ερχόμενο φθινόπωρο. Είμαι πολύ χαρούμενος και ανυπομονώ!»

Μήπως βαρέθηκε τα ιστορικά μυθιστορήματα και γι’ αυτό στράφηκε προς ένα θέμα σύγχρονο, με προεκτάσεις στο μέλλον; «Ποτέ δεν θα βαριόμουν την αγαπημένη μου θεματολογία. Αργότερα μπορεί να ξαναγράψω ιστορικό μυθιστόρημα. Για μένα δεν μετρά η κατάταξη σε κατηγορίες, αλλά η μυθοπλασία, ανεξάρτητα απ’ το χρονικό πλαίσιο. Όταν μου ήρθε η βασική ιδέα για το Ποτέ, έπρεπε οπωσδήποτε να την αναπτύξω. Κάθε δημιουργός πρέπει να παρακινείται όχι απ’ τις προσδοκίες του κοινού του, αλλά απ’ το τι μπορεί ο ίδιος να κάνει καλά – αλλιώς μένει στάσιμος και βαλτώνει. Δεν με ανησυχεί η αντίδραση των αναγνωστών σ’ ένα βιβλίο μου τόσο διαφορετικό απ’ τα προηγούμενα – έχω εμπιστοσύνη στην κρίση τους».

Ένα απ’ τα κύρια πρόσωπα του Ποτέ είναι μια νεαρή Αμερικανίδα, εντεταλμένη της CIA στη Βόρεια Αφρική. Στο σύμπαν του μυθιστορήματος, πρόεδρος της Αμερικής είναι μια γυναίκα, από την πλευρά της οποίας παρατηρούμε την παγκόσμια εξάπλωση της οικονομικής κρίσης. Υπάρχει, ακόμα, ένας Κινέζος κατάσκοπος, ευφυέστατος και εξαιρετικά ευσυνείδητος στη δουλειά του, ο οποίος ελίσσεται στους κόλπους της κυβερνητικής ελίτ στη χώρα του, όπως κι ένας μυστικός πράκτορας επιφορτισμένος με την εξάρθρωση ενός τρομοκρατικού πυρήνα στο Τσαντ. «Όλοι οι χαρακτήρες του βιβλίου είναι πλάσματα της φαντασίας μου», διευκρινίζει ο Φόλετ, «και ιδίως οι ηγέτες κρατών. Θα ήταν σόλοικο να χρησιμοποιήσω υπαρκτά πρόσωπα – αν και μπορεί να δανειστώ επιμέρους στοιχεία προσωπικότητας και ψυχολογίας από αληθινούς ανθρώπους, αντλώντας από την προσωπική μου πείρα και αντίληψη και “μοιράζοντας” τους ρόλους ανάλογα με την ιστορία που αφηγούμαι. Η γεωγραφία, ωστόσο, είναι απόλυτα πραγματική. Το κοινωνικοπολιτικό και διπλωματικό παρασκήνιο έχει επίσης τις βάσεις του στην πραγματικότητα – και ελπίζω αυτό να γίνεται εμφανές. Προκειμένου να χειριστώ πειστικά τα αντίστοιχα ζητήματα, συμβουλεύτηκα έναν Βρετανό στρατηγό, καθώς και στρατιωτικούς από την Αμερική και την Κίνα. Ο “πολιτικός πόλεμος” που συντελείται στις μέρες μας είναι πολύ ανησυχητικός. Τα τελευταία χρόνια είχαμε εφησυχάσει, νομίζοντας πως ο Ψυχρός Πόλεμος έχει τελειώσει – μα οι κίνδυνοί του εξακολουθούν να υφίστανται. Οι χώρες με κυρίαρχη παρουσία είναι ακόμα οπλισμένες σαν αστακοί. Δεν αποκλείεται, επομένως, ένα ασήμαντο συμβάν να μετατραπεί αυτοστιγμεί σε κάτι απείρως σοβαρότερο».

Πόσο εύκολο –ή δύσκολο– στάθηκε το ισορροπημένο «πάντρεμα» ιστορικών και μυθοπλαστικών στοιχείων; «Η έρευνά μου εδώ δεν διέφερε από εκείνη για τα ιστορικά μου μυθιστορήματα. Η μόνη ουσιαστική διαφορά είναι η δυνάμει μεταβλητότητα του παρόντος, ενώ τα ιστορικά γεγονότα ξέρουμε ήδη πώς εξελίχθηκαν. Για μένα, η πρόκληση –ή δοκιμασία– είναι το να συνειδητοποιώ τις ελλείψεις μου σε πραγματολογικό επίπεδο. Νομίζεις πως κατέχεις σε γενικές γραμμές ένα θέμα, αλλά υπάρχουν τόσα που σου διαφεύγουν… Γι’ αυτό και τα λάθη δεν είναι σπάνια, ιδίως στην πρώτη γραφή ενός κειμένου. Απ’ την οθόνη του υπολογιστή μας μπορούμε, για παράδειγμα, να περιηγηθούμε εικονικά σε οποιαδήποτε πόλη του κόσμου – κι εγώ είχα την εσφαλμένη εντύπωση ότι οι λήψεις που έβλεπα ήταν “ζωντανές”. Μα οι δορυφορικές φωτογραφίες δεν γίνεται να μεταδοθούν αυτόματα. Είναι μια διαδικασία που παίρνει χρόνο. Χρειάστηκε, λοιπόν, να αλλάξω μια πολύ δραματική σκηνή όπου ο κόσμος παρακολουθούσε μέσω δορυφόρου τα γεγονότα στο Πεντάγωνο, διότι, με την τεχνολογία της εποχής μας, κάτι τέτοιο θα ήταν ανέφικτο».

Ποιο απ’ τα πρόσωπα του Ποτέ θα ήθελε να συναντήσει στην πραγματικότητα; Η πιο αγαπημένη του είναι η Ταμάρα, η Αμερικανίδα πράκτορας απ’ το Σικάγο που εργάζεται στη βάση της CIA στο Τσαντ: όμορφη, σέξι, πεισματάρα, πανέξυπνη και ετοιμόλογη, δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από τις πρωταγωνίστριες των άλλων μυθιστορημάτων του (απ’ τα οποία το Ποτέ, που αριθμεί περίπου 980 σελίδες, διαφέρει κυρίως ως προς την αφηγηματική γραμμή – η οποία είναι ευθεία και με αλλεπάλληλες εντάσεις, χωρίς παρακλάδια ή «κοιλιές»). Είναι, άλλωστε, γνωστή η αδυναμία του στις μελαχρινές γόησσες – και οι κεντρικές ηρωίδες του βιβλίου είναι όντως μελαχρινές.

Κατά κανόνα, ο Φόλετ ξεκινά τη συγγραφή ενός μυθιστορήματος με μια περίληψη της υπόθεσής του και μέσα σε μερικούς μήνες έως έναν χρόνο γράφει το πρώτο προσχέδιο, το οποίο στη συνέχεια προωθεί σε ειδικούς διαφόρων τομέων, ώστε να διασταυρωθεί η πραγματολογική ακρίβεια των στοιχείων. Η δουλειά αυτή παίρνει συνήθως δύο ή τρία χρόνια, με εξαίρεση το Ποτέ, που απαίτησε επίσπευση της διαδικασίας. Δεν διστάζει να ξαναγράψει απ’ την αρχή ένα ολόκληρο μυθιστόρημα, αφιερώνοντας γύρω στις οχτώ ώρες την ημέρα, απ’ τις εφτά το πρωί ως τις τέσσερις το απόγευμα, εκτός Σαββατοκύριακου (στην περίπτωση του Ποτέ, δούλεψε ως και δωδεκάωρα για τρεις συναπτούς μήνες). Αν και εξαιρετικά χρονοβόρα, η μέθοδος αυτή δεν τον κουράζει, ενώ συχνά του βγαίνει σε καλό, δίνοντας την ευκαιρία να διορθωθούν τυχόν αβλεψίες.

{jb_quote} Για την υπόθεση του Ποτέ δεν εμπνεύστηκα από κάποιο συγκεκριμένο γεγονός – μάλλον από το γενικό κλίμα έντασης και κινδύνου που επικρατεί στον κόσμο. {/jb_quote}

Σκοπεύει κάποτε να γράψει βιβλίο πάνω στη συγγραφή ή, ίσως, ένα είδος «συγγραφικών απομνημονευμάτων»; «Έχω διαβάσει το Περί συγγραφής του Κινγκ, που είναι υπέροχο. Δεν νομίζω όμως ότι θα έγραφα ποτέ κάτι ανάλογο. Συχνά τυχαίνει να ζητούν τη γνώμη μου επίδοξοι συγγραφείς, αλλά τις συμβουλές μου προτιμώ να τις κρατώ για τον εαυτό μου και τα πολύ κοντινά μου πρόσωπα – δεν είμαι, εξάλλου, σε θέση να λέω στον έναν και τον άλλον τι να γράψει και πώς. Ο καθένας γράφει αποκλειστικά το δικό του βιβλίο, όπως κι εγώ τα δικά μου. Ούτε τα συγγραφικά μου απομνημονεύματα θα είχα όρεξη να γράψω, γιατί θα ήταν πολύ βαρετά. Όλη η δράση και το μυστήριο υπάρχουν μόνο στο μυαλό και στα γραπτά μου. Η ζωή μου δεν έχει τίποτα το συναρπαστικό: κάθομαι όλη μέρα στο ωραίο αυτό δωμάτιο, μπροστά σ’ ένα πληκτρολόγιο, και σκαρφίζομαι ιστορίες».

Ερωτώμενος εάν πιστεύει πως διανύουμε έναν δεύτερο Μεσαίωνα, η απάντησή του είναι κατηγορηματικά αρνητική: «Πρώτα απ’ όλα, ο Μεσαίωνας ήταν φρικτός: τα ρούχα απαίσια, τα σπίτια παγωμένα, το φαγητό και το κρασί σκέτη αηδία. Η λέξη “δημοκρατία” ήταν παντελώς άγνωστη και η σημασία της αδιανόητη. Μονάχα οι Έλληνες τη γνώριζαν, αν και είχε πια ξεχαστεί. Δεν μπορούμε, λοιπόν, να λέμε πως οι συνθήκες της εποχής μας ταυτίζονται με τις μεσαιωνικές. Στις περισσότερες χώρες, η βία και η εγκληματικότητα ήταν ασύγκριτα εντονότερες κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους. Και φυσικά, δεν υπήρχε ιατρική επιστήμη όπως την ξέρουμε σήμερα – οι γιατροί και τα φάρμακα επιδείνωναν την κατάσταση των αρρώστων αντί να τους θεραπεύουν. Παρ’ όλα αυτά, αν τώρα ξεσπάσει ένας τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος, τα πράγματα θα είναι πολύ χειρότερα. Τον καιρό εκείνο τα φονικά όπλα δεν ήταν παρά σπαθιά, δόρατα και τόξα, με τα οποία δεν σκότωνες τόσο εύκολα έναν άνθρωπο – σε αντίθεση με τα σύγχρονα επιθετικά μέσα».

Στη συνέχεια, ο Φόλετ αναφέρθηκε στο Brexit και τις βλαβερές του συνέπειες στην κοινωνία και την οικονομία της χώρας του, καθώς και στον πιθανό αρνητικό του αντίκτυπο στο ευρωπαϊκό αναγνωστικό κοινό. Μάλιστα, ο ίδιος μαζί με τρεις άλλους Άγγλους συγγραφείς –Τζότζο Μόις, Λι Τσάιλντ και Κέιτ Μος– πραγματοποίησαν πρόπερσι μια σύντομη περιοδεία με τον τίτλο «The Friendship Tour» στο Μιλάνο, το Βερολίνο και το Παρίσι, ως συμβολική απολογία στους Ευρωπαίους αναγνώστες τους. Το Brexit δημιούργησε επίσης πρόβλημα στις σχέσεις του Ηνωμένου Βασιλείου με τη Νότια Ιρλανδία, η οποία ανήκει στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Δυστυχώς, οι πλέον δυσοίωνες προβλέψεις για τη μετα-Brexit εποχή έχουν κιόλας αρχίσει να επαληθεύονται.

Σε ερώτηση σχετικά με την επιλογή της ημερομηνίας για την κυκλοφορία του Ποτέ, ο Φόλετ απαντά πως δεν υπήρξε συγκεκριμένο σκεπτικό, τουλάχιστον απ’ τη δική του πλευρά (ίσως συνέτρεξαν πρακτικοί λόγοι εκ μέρους του εκδότη) – ωστόσο, ένας από τους Γερμανούς προσκεκλημένους επισημαίνει ότι, συμπτωματικά, η 9η Νοεμβρίου είναι η (32η, φέτος) επέτειος της πτώσης του Τείχους του Βερολίνου. Όσο για τη σχέση του συγγραφέα με τα γεγονότα της επικαιρότητας, ο πρόσφατος θάνατος του πρίγκιπα Φιλίππου δεν τον επηρέασε ιδιαίτερα, καθώς δεν είναι φιλομοναρχικός – η πανδημία, ωστόσο, του άλλαξε σημαντικά τη ζωή.

«Δεν θα αρνηθώ πως είχα περισσότερο χρόνο για γράψιμο, μια και δεν μπορούσα να πάω στο θέατρο, στο σινεμά ή σ’ ένα εστιατόριο», εξομολογείται. «Μένω, όμως, αναγκαστικά μακριά απ’ την οικογένειά μου, πράγμα που με λυπεί… Έχω ήδη ασχοληθεί με το φαινόμενο της πανδημίας, στο βιβλίο μου Ένας κόσμος χωρίς τέλος –το εκτενέστερο που έχω γράψει ως τώρα–, το οποίο μιλάει για μια φανταστική πόλη την εποχή του Μαύρου Θανάτου (της πανδημίας βουβωνικής πανώλης που θέρισε το ένα τρίτο του πληθυσμού στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική τον 14ο αιώνα), μιας ασθένειας απείρως πιο φονικής απ’ τον κορονοϊό. Πολλά απ’ τα τωρινά μέσα προστασίας εφευρέθηκαν τον καιρό εκείνο, από καλόγριες που προσπαθούσαν να αποφύγουν τη μόλυνση ενώ περιέθαλπαν αρρώστους. Για την υπόθεση του Ποτέ δεν εμπνεύστηκα από κάποιο συγκεκριμένο γεγονός – μάλλον από το γενικό κλίμα έντασης και κινδύνου που επικρατεί στον κόσμο. Η τελευταία φορά που θυμάμαι να αισθάνθηκα έτσι –αν και ήμουν μόλις δεκατριών χρονών–, ήταν τότε με την κρίση στην Κούβα. Η σύζυγός μου, που είναι λίγο μεγαλύτερη από μένα, είχε βιώσει ακόμα πιο έντονα την αγωνία. Οι σημερινοί κίνδυνοι είναι πολύ πιο τρομακτικοί, γι’ αυτό και έγιναν αφορμή να γράψω ένα μυθιστόρημα για το χειρότερο που θα ήταν ποτέ δυνατόν να συμβεί».