Χαριτίνη Μαλισσόβα: «Περίκλειστοι»

Πόσες ανείπωτες λέξεις χωρούνε πίσω από έναν τίτλο μονολεκτικό; Όσες και οι σημασίες που μπορεί αυτός να πάρει; Τίτλος ακαριαίος που μεταφέρει κάτι αναπότρεπτο, μια ιδέα κινδύνου ή περιορισμού – το πιθανότερο: όπως και να ’χει, η ευθεία βολή του βρίσκει στόχο. Σημαδεύει εκεί όπου χρειάζεται, στους φόβους και τις ελπίδες μας, στα μικρά μυστικά που είναι γνωστά και κοινά σε όλους. Μέσα από το ειδικό κυλάει στο γενικότερο, καταθέτοντας τη συλλογική αγωνία με τον πιο προσωπικό τρόπο· έτσι κι αλλιώς, η ευρύχωρη φωνή της ποίησης αυτής είναι η απλοχωριά της σκέψης. Κι αν μαζεύεται συχνά πίσω

από λίγες λέξεις, δίνει στους στίχους της δύναμη ξεχωριστή: το να λες πολλά μέσα από τα λίγα είναι τέχνη· όπως και να βρίσκεις έναν τίτλο σαν κι αυτό, κλειστό αλλά και ανοιχτό ταυτόχρονα, περιοριστικό όσο κι απεριόριστο.

«Περίκλειστοι» με όμικρον γιώτα στον πληθυντικό αναφέρεται πιθανότατα σε κάποιο συλλογικό υποκείμενο, αλλά σε ακουστικό επίπεδο κατανόησης, η ορθογραφία θα μπορούσε να διαφοροποιηθεί και να ταυτιστεί με το θηλυκό γένος: «η περίκλειστη». Έτσι όπως συνηχεί στο άκουσμα ταιριάζει και με το ομότιτλο ποίημα, εξάλλου.

Περίκλειστοι

Τη νύχτα που ανέσυρε στη μνήμη της
το ολόγραμμα του προσώπου του
στριφογυρίζοντας κάθιδρη

ολομόναχη

στο τεράστιο στρώμα
που αντί να στάζει ηδονή
δήλωνε το περίκλειστο της ζωής της

εκεί
μεταξύ ύπνου και ξύπνου

ένιωσε πως το γήρας επισπεύδεται
από τα βάσανα του υποσυνείδητου
και όσα ανεκπλήρωτα το βαραίνουν.
(σελ. 27)

Να είναι το ενδιάμεσο αυτό του ύπνου και του ξύπνου που οπλίζει τη γλώσσα με το όνειρο μιας απόδρασης; Μέσα από τέτοιους στίχους η πόρτα της φυλακής ανοίγει. Κι ας γίνεται εδώ λόγος για έναν φυσικό ή ψυχικό περιορισμό: η ποιητική γλώσσα στις καλές της στιγμές μπορεί να λειτουργήσει και σαν ξόρκι. Ένα ξόρκι που διώχνει το κακό, μόνο και μόνο χαρίζοντας πνευματική απόλαυση στον αναγνώστη. Είναι κι αυτός ένας τρόπος να αντέξει κανείς ακόμα και τους πιο τρυφερούς εγκλεισμούς της ζωής του. Όπως συμβαίνει στο άλλο ποίημα, λόγου χάρη· ο τίτλος και εδώ είναι κοινός:

Το μόνο περίκλειστο που αντέχεται

Το μόνο περίκλειστο που αντέχεται
είναι η μικρή χουφτίτσα
που κλείνει τόσο σφιχτά
όσο από το χέρι σου
μπορεί να πιάσει.

Δεν κρατιέται το βρέφος
από σένα

Εσύ κρατιέσαι
από εκείνο.

Κι από τη ζωή.
(σελ. 62)

Τέτοιες απρόσμενες ανατροπές λόγου και νοήματος υπάρχουν παντού στη συλλογή αυτή, κρατώντας τη θερμοκρασία της λέξης αναμμένη, υποδαυλίζοντας κάθε φορά το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Γύρω από τέτοιες συνηχήσεις στρέφονται όλα, δηλώσεις και συνδηλώσεις που φτιάχνουν την αντίθεση, λόγοι και αντίλογοι που σμιλεύουν την ποιητική γλώσσα.

Στα τέσσερα πρώτα κεφάλαια, οι σχετικοί τίτλοι μεταφέρουν ενδεικτικά το περιεχόμενό τους, από την πανδημία και την εκκρεμότητα του θανάτου στη γενικότερη υπαρξιακή αγωνία της φθοράς, μνημόσυνα ποιήματα ανθρώπων χαμένων. Ακόμα, η καταστροφή της ζωής σε οικολογικό επίπεδο είναι με τη θεματική αυτή συμβατή. Για να περάσουμε στα δύο τελευταία κεφάλαια, όπου η αναφορά στη ζωή κυριαρχεί και θριαμβεύει. Περνώντας έτσι διαδοχικά από το αρνητικό στο θετικό, τα έξι κεφάλαια του βιβλίου συνολικά (με τη χαρακτηριστική αλφαβητική αρίθμηση), ορίζουν και σε επίπεδο μακροσκοπικό ό,τι με τη στιχουργική μικρογραφία πετυχαίνουν: να δώσουν τον χαρακτήρα μιας αντίθεσης. Ανάλογο πνεύμα εκφράζουν και τα ενδεικτικά ποιήματα που προαναφέραμε.

Κι αφού, όπως έχουν πει οι θεωρητικοί, η λογοτεχνία είναι μια γλώσσα που αναδεικνύει πρωτίστως αντιθέσεις, η αντίθεση ανάμεσα στη χαρά και τη λύπη, το βάρος και την ελαφράδα της ζωής, την απειλή του θανάτου και την υπόσχεση του έρωτα, που χαρακτηρίζει εδώ την ποιητική αναζήτηση, γίνεται υλικό γραφής.

Να είναι τυχαίο που οι τίτλοι των τεσσάρων πρώτων κεφαλαίων αρχίζουν όλοι με το γράμμα άλφα; «Άσκήσεις Αντοχής», «Αναπόφευκτη Φθορά», «Αυτή η Γη» και «Απώλειες» ομογνωμούν στο αρχικό επιφώνημά τους για να δώσουν στη συνέχεια τον λόγο στους ακόλουθους τίτλους: Θ – Έρως (με την αύρα του Παπαδιαμάντη) και στον καταληκτικό αποφθεγματικό τίτλο, «Πάνω από όλα η ζωή».

{jb_quote} Μέσα από το ειδικό κυλάει στο γενικότερο, καταθέτοντας τη συλλογική αγωνία με τον πιο προσωπικό τρόπο. {/jb_quote}

Κι επειδή κατά βάθος είναι ζήτημα φωτός, για να παραλλάξουμε και τα λόγια του ποιητή, με την κλίμακα του φωτός μετριούνται εδώ και οι ποιότητες των αισθημάτων, των αισθήσεων και παραισθήσεων οι παραλλαγές: «ελπίζαμε στο φως, ελπίζουμε στο φως», εναλλάσσει τους χρόνους η δημιουργός (σελ. 18) για να συμπληρώσει αντιθετικά τα «Φωτεινά διαλείμματα» με τις «Σκοτεινές απουσίες» (σελ. 25), μιλώντας αλλού για μέρες και για νύχτες, «μέρες – αποκυήματα/ από αντίστοιχες νύχτες. Νύχτες – επινοήματα/ από αντίστοιχες μέρες» (σελ. 32) βάζοντας την αντίθεση στην καρδιά του στίχου τώρα. Η σύζευξη αυτή των αντιθέσεων οδηγεί ενδεχομένως και στην ενότητά τους πάντα μέσα από το παιχνίδι της γραφής.

Μια τέτοια ευδιαθεσία μεταφέρει ο στίχος της με το παιχνίδισμα της λέξης. Είναι μέσα στην πρόθεση της στιχουργικής να παραλλάσσει τις προθέσεις των λέξεων; Ιδού και κάποια άλλα παραδείγματα: «Πρόσκληση-παράκληση», «ελπιδοφόρος-συνοδοιπόρος». Στο ποίημα «Του ιού» η πρόθεση γίνεται ολοφάνερη σκοπιμότητα: «Τον περάσαμε./ Ακόμα δεν τον ξεπεράσαμε […] Εμείς τον προσπεράσαμε. Αλλά δεν καλοπεράσαμε» (σελ. 17) και ούτω καθεξής. Τα συνθετικά που αποσυνθέτουν τη λέξη, αίφνης δημιουργούν μια νέα σύνθεση κι αυτά. Μέσα από μια τέτοια εύθυμη λιτότητα, ο λόγος υπονοεί τα φανερά και αναδεικνύει τα κρυμμένα.

Για τη λιτότητα του ποιητικού λόγου της Χαριτίνης Μαλισσόβα, όπως και για την αφηγηματικότητά του, είχαμε κάνει λόγο και παλιότερα με αφορμή την πρώτη της ποιητική συλλογή, την Ιδεατή ολότητα (βλ. εδώ). Είχαμε πει πως λειτουργεί ευνοϊκά για να βάζει τον αναγνώστη σε σκέψη. Να ενθαρρύνει τον αναγνώστη να προβληματιστεί ανάμεσα στις γραμμές, λύνοντας τις αινιγματικές αποσιωπήσεις με τη δική του εύκαιρη συμβολή.

Στη δεύτερη αυτή συλλογή, η ποιητική φωνή ωριμάζει ακόμα περισσότερο. Ο στίχος μετρά το βάρος του λέξη προς λέξη. Και το ποιητικό απόσταγμα της λέξης πυκνώνει το νόημά του. Με την ευσύνοπτη σοφία του μεταφέρει περισσότερα μηνύματα από όσα αρθρώνει. Είναι η βεντάλια των αποχρώσεων που νοηματοδοτεί: από τα σχήματα του λόγου σχεδιάζονται και τα νοήματα αντιστοίχως. Γι’ αυτό και το χαϊκού ταιριάζει μια χαρά, το «Χαϊκού και χιόνι» – άλλος ένας τίτλος κομψός (σελ. 29). Λίγες νότες είναι αρκετές, όπως λίγες σταγόνες. Τα ποιητικά ακόρντα χαρίζουν στον αναγνώστη την απόλαυση της στιχοπλοκής.

Οι νοηματοδοτήσεις εξάλλου δίνονται μέσα από τη διαδοχή των στίχων: ό,τι προηγείται στερεώνει τη σημασία αυτού που ακολουθεί, για να έρθει ο καταληκτικός στίχος και να την επαναδιατυπώσει. Να ερμηνεύσει ή να αναθεωρήσει, αναλόγως. Η τελευταία στροφή στα μεγαλύτερα ποιήματα ή ο τελευταίος στίχος στα μικρότερα μπορεί να ανάψει το φιτίλι. Όπως στο ακόλουθο τετράστιχο:

Περί καλού εαυτού

Ο μόνος τρόπος
για να δείξεις
έναν καλό εαυτό
είναι να τον διαθέτεις.

Να είναι η γνωμική αυτή ποίηση μια ευσύνοπτη πραγματεία; Όπως και να ’χει, η αισθητή, λεπτή ειρωνεία αποτελεί άλλο ένα χαρακτηριστικό της γραφής.

Αποστροφές, αινίγματα, παιχνίδια του λόγου: η πινελιά της λέξης σχεδιάζει από μόνη της έναν ολόκληρο πίνακα. Η ακαριαία αυτή στιχουργική έχει πίσω της ένα μεγάλο φόντο. Δείχνει ένα ολόκληρο τοπίο στη στιγμή. Ο αναγνώστης το κοιτάζει μέσα από μια χαραμάδα. Είναι μια χαραμάδα, θα λέγαμε, όπως μια χαραγματιά της σκέψης. Που αποκαλύπτει και επικαλύπτει· κρύβει, αλλά και ξεσκεπάζει ταυτόχρονα τα μικρά και τα μεγάλα της ζωής.

[Η Μαγδαληνή Θωμά είναι διδάκτωρ της Νεοελληνικής Φιλολογίας.]

Περίκλειστοι
Χαριτίνη Μαλισσόβα
Αρμός
72 σελ.
ISBN 978-960-615-636-6
Τιμή €9,00