«Η Νινέτ της Ζωρζ Σαρή ως αντιπροσωπευτικό “εξελικτικό μυθιστόρημα”» της Φανής Τσιαμπάση

«Η Νινέτ της Ζωρζ Σαρή ως αντιπροσωπευτικό “εξελικτικό μυθιστόρημα”»

της Φανής Τσιαμπάση

Η Νινέτ αποτελεί ένα έργο που διακρίνεται για τον έντονο αυτοαναφορικό/αυτοβιογραφικό του χαρακτήρα (Κουράκη, 2008:345) αφού η ομώνυμη ηρωίδα, Νινέτ ή Ελένη, ήταν αδελφή της συγγραφέως∙ η πρωτότοκη κόρη της οικογένειας Σωκράτη και Έμμας Σαριβαξεβάνη.

Το έργο ιστορεί το ταξίδι ζωής της Νινέτ, το οποίο ξεκινά από τη γέννησή της στην Κωνσταντινούπολη και ολοκληρώνεται με τον γάμο της στην Αθήνα.

Ο μύθος εκτυλίσσεται στις πόλεις όπου διέμεινε η ηρωίδα –στην Οδησσό, την Αθήνα, το Παρίσι, το Σαιν Λουί της Σενεγάλης– και τοποθετείται χρονικά στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, με φόντο τα συγκλονιστικά ιστορικά γεγονότα της εποχής (Οκτωβριανή Επανάσταση, Μικρασιατική Καταστροφή κ.ά.). Η Νινέτ από τα πρώτα βήματά της στη ζωή εμφανίζεται έξυπνη, ευαισθητοποιημένη, ανεξάρτητη, διεκδικητική και, κυρίως, απείθαρχη, ενώ περιβάλλεται από πολλά πρόσωπα, αρκετά από τα οποία διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην εξελικτική της πορεία.

Η ηρωίδα μέσα από τις οικογενειακές της σχέσεις, τα ταξίδια, τον έρωτα, μέσα από αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις –τόσο ενδοϋποκειμενικές όσο και με το περιβάλλον της− συνειδητοποιεί τελικά τον εαυτό της και προβαίνει σε επιλογές που αντανακλούν τη νέα της οπτική, που σηματοδοτούν την ωριμότητά της. Το έργο, επομένως, συνιστά αντιπροσωπευτικό δείγμα «εξελικτικού μυθιστορήματος». Σε αυτό απαντώνται όλα τα χαρακτηριστικά του είδους, δηλαδή η εστίαση σε έναν/μία ήρωα/-ίδα, η παρουσίαση της εσωτερικής του/της ζωής, οι αντιθέσεις, οι συγκρούσεις και οι αντιπαραθέσεις του/της με τις παραδοσιακές κοινωνικές δομές, αρχές και αξίες και, τέλος, η διαμόρφωση της προσωπικότητάς του/της ως συνέπεια της αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον (Τσιαμπάση, 2017:85).

Οι πιο ισχυροί παράγοντες, οι οποίοι επηρεάζουν την εξελικτική πορεία της ηρωίδας, είναι η μητέρα, ο έρωτας και τα ταξίδια.

Η μητέρα ως «κεντρικό πρόσωπο διαμόρφωσης του γυναικείου γίγνεσθαι» (Αναγνωστοπούλου, 2004:165) συνιστά τον πιο ισχυρό διαμορφωτικό παράγοντα, καθώς αποτελεί το αντικείμενο θαυμασμού της Νινέτ και εν πολλοίς το πρότυπό της. Η Έμμα είναι Γαλλίδα, μορφωμένη και εμφορείται από διαφορετικές πολιτισμικές αξίες, ενώ υιοθετεί έναν πρωτοποριακό τρόπο ανατροφής του παιδιού της, ο οποίος βασίζεται στον διάλογο, την κατανόηση, την ειλικρινή σχέση γονιού-παιδιού. «Τις Κυριακές πήγαινε στη λειτουργία του Αγίου Διονυσίου, μόνη της. Έλεγε πως δεν επιβάλλεις με το ζόρι το πιστεύω σου σ’ έναν αδιαμόρφωτο άνθρωπο… κι άφηνε τη Νινέτ στο σπίτι» (σ. 97). Οι προοδευτικές, ριζοσπαστικές για την εποχή, αντιλήψεις της μητέρας συμβάλλουν αποφασιστικά στη διάπλαση της ηρωίδας ως ελεύθερης και ανεξάρτητης προσωπικότητας. Ως εκ τούτου, δεν θα ήταν υπερβολή να ισχυριστεί κανείς πως η μητέρα –ακούσια– λειτουργεί ως μέντορας της κόρης της.

Τα ταξίδια, η απομάκρυνση από τη γονεϊκή εστία, εμπλουτίζουν την ηρωίδα με εμπειρίες και συμβάλλουν στην πολύπλευρη ανάπτυξή της. Μακριά από την οικογενειακή ασφάλεια αλλά και δίχως την οικειότητα του τόπου της, η Νινέτ έρχεται σε επαφή με διαφορετικές νοοτροπίες, αντιλήψεις και ιδέες, αποκτά ελευθερία στις επιλογές και στη δράση, λαμβάνοντας έτσι μια ευρεία εκπαίδευση ζωής με σημαντική διαμορφωτική αξία για τη μετάβασή της στην ωριμότητα. Το Παρίσι αποδεικνύεται για τη Νινέτ ένα μεγάλο σχολείο, καθώς εκεί η ηρωίδα μορφώνεται ποικιλοτρόπως και δια-μορφώνεται σταδιακά. Το ταξίδι, ωστόσο, στη Σενεγάλη, στον γενέθλιο τόπο της μητέρας της, είναι εκείνο που προσφέρει στην ηρωίδα τα πιο πλούσια δώρα της εξελικτικής της διαδρομής [«ευγνωμονώ την τύχη μου που μου πρόσφερε αυτό το ταξίδι» (σ. 291)]. Στο Σαιν Λουί η ηρωίδα, ψηλαφώντας τις ρίζες της, συνομιλεί με το παρελθόν της μητέρας της, ενώ σταδιακά αυτοπροσδιορίζεται. Στην αφρικανική γη, επίσης, καθώς συνειδητοποιεί την κοινωνική διάσταση της συμβίωσης λευκών Ευρωπαίων και μαύρων γηγενών, η Νινέτ αμφισβητεί τα κυρίαρχα κοινωνικά στερεότυπα που εκφράζονται από τους Ευρωπαίους αποικιοκράτες, αρνείται να συμβιβαστεί με τις θέσεις και τη στάση ζωής τους∙ είναι γι’ αυτήν αδιανόητες. Αντιτάσσεται σθεναρά σε αυτές, καθώς η ίδια έχει γαλουχηθεί με εντελώς αντίθετες αντιλήψεις: «Θεία Μαρί, όλα τα παιδιά του Θεού δεν είναι ίσα; Η μαμά μου έλεγε, από τότε που ήμουν μικρή, πως πλούσιοι, φτωχοί, άσχημοι κι όμορφοι, μαύροι, άσπροι, κίτρινοι, ερυθρόδερμοι, όλοι είναι παιδιά Του κι έχουν ίσα δικαιώματα» (σ. 236). Γενικότερα, οι συχνές μετακινήσεις της ηρωίδας από τόπο σε τόπο λειτουργούν «μετωνυμικά» (Αναγνωστοπούλου, 2007:329) για την κινητικότητα, την ελευθερία και την ανεξαρτησία της, χαρακτηριστικά που δομούν όψεις του χαρακτήρα της.

Ο έρωτας, τέλος, ως ισχυρός διαμορφωτικός παράγοντας, πυροδοτεί την πιο ενδελεχή ενατένιση του εσώτερου εαυτού και δρα καταλυτικά στην κατεύθυνση προς την αυτογνωσία. Η Νινέτ ερωτεύεται τον Πολ Ροζ, έναν μαύρο που συναντά στη Σενεγάλη. Πρόκειται για μια «εμφανώς αντισυμβατική επιλογή» (Κανατσούλη, 1999:134), εναρμονισμένη, ωστόσο, με τον χαρακτήρα της, έτσι όπως εκείνος σκιαγραφείται μέχρι τη συγκεκριμένη αφηγηματική στιγμή. Ο αντικομφορμισμός της φτάνει στο απόγειό του, εάν το εξετάσει κανείς με κριτήρια της εποχής που λαμβάνει χώρα η αφήγηση, όταν η Νινέτ κάνει πρόταση γάμου στον Πολ: «Έλα αύριο να με ζητήσεις επίσημα από τη γιαγιά. Θα παντρευτούμε, έτσι δεν είναι; Ο Πολ τα ’χασε. Μια γυναίκα του έκανε πρόταση γάμου. Ε, λοιπόν, οι Ελληνίδες είναι χειραφετημένες. Το μόνο που βρήκε να πει:
- Το ότι είμαι μαύρος δε θα την πειράξει;» (σ. 234).

Η έννοια της ατομικότητας, κεντρική στο εξελικτικό μυθιστόρημα, προϋποθέτει διαφορετικότητα και σύγκρουση, στοιχεία που χαρακτηρίζουν την ηρωίδα της Σαρή. Η Νινέτ προβάλλεται ως πρόσωπο με ισχυρή ατομικότητα, η οποία προϊόντος του χρόνου ενδυναμώνεται και συνειδητοποιείται από την ίδια, καθώς καλείται να την προασπιστεί. Στη φάση της υπεράσπισης του έρωτά της ορθώνονται εμπόδια, όπως η σθεναρή αντίδραση των δικών της, τα οποία παλεύει με τόλμη να υπερβεί. Σύμφωνα με την προβληματική του εξελικτικού μυθιστορήματος, η σύγκρουση του/της ήρωα/-ίδας με περιβάλλον και εαυτό είναι αναπόφευκτη και αναγκαία για την εξέλιξη και τη συγκρότηση της ταυτότητας.

Η Νινέτ, εν προκειμένω, καλείται να ισορροπήσει ανάμεσα σε δύο ισχυρές και αντίρροπες μεταξύ τους δυνάμεις: «Το ένα μέτωπο, το πιο σκληρό, ο ίδιος ο εαυτός της. Το άλλο ο κόσμος της, ένα μέτωπο αλλοπρόσαλλο» (σ. 289). Ταυτόχρονα, για την προαγωγή της ωρίμασής της, οφείλει να αναγνωρίσει τόσο τη δική της αλήθεια, τις πραγματικές της ανάγκες και επιθυμίες, όσο και τους περιβαλλοντικούς –οικογενειακούς και κοινωνικούς– παράγοντες που την επηρεάζουν. Για να δώσει απαντήσεις, επιλέγει τον εκούσιο εγκλεισμό «κι έκλαιγε βδομάδες ολόκληρες, κλεισμένη στο δωμάτιό της» (σ. 290), ο οποίος αποδίδει τους καρπούς του, όταν πλέον αποδέχεται το παρελθόν της: «Δικό μου το χτες, δικό μου το σήμερα» (σ. 291), υπονοώντας ότι αυτό το παρελθόν κυοφόρησε το σημερινό της παρόν, όταν ερμηνεύει με ενάργεια τη σχέση της με τον Πολ Ροζ: «Ήμουν ερωτευμένη με τον Έρωτα. […] Ήμασταν δυο διαφορετικοί κόσμοι» (σ. 290), όταν αποφασίζει να παντρευτεί τον στενό οικογενειακό φίλο Κόλια.

Η επιλογή αυτή της Νινέτ επιβεβαιώνει την αλλαγή του ερμηνευτικού της πρίσματος και συνιστά μια μεστή απόφαση, η οποία σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να χαρακτηριστεί συμβιβασμός παρά μόνο έκβαση μιας επίπονης ενδοϋποκειμενικής μάχης, νικηφόρας, αφού προκαλεί τη μετουσίωση μιας ατίθασης εφήβου σε μια ώριμη, συνειδητοποιημένη, σκεπτόμενη γυναίκα.

Φανή Τσιαμπάση: Δρ Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, MSc Λογοτεχνίας, Σύμβουλος εκπαίδευσης δασκάλων

Βιβλιογραφικές αναφορές

Αναγνωστοπούλου, Δ. (2004). Γυναικεία μυθιστορηματικά πρόσωπα στο σύγχρονο νεανικό μυθοστόρημα. Στο Τ. Τσιλιμένη (Επιμ.), Το σύγχρονο ελληνικό παιδικό-νεανικό μυθιστόρημα (σσ. 155-166). Αθήνα: Σύγχρονοι Ορίζοντες.

Αναγνωστοπούλου, Δ. (2007). Αναπαραστάσεις του γυναικείου στη λογοτεχνία. Αθήνα: Πατάκης.

Κανατσούλη, Μ. (²1999). Πρόσωπα γυναικών σε παιδικά λογοτεχνήματα: Όψεις και απόψεις, Αθήνα: Πατάκης.

Κουράκη, Χ. (2008). Αφήγηση και λογοτεχνικοί χαρακτήρες. Τα μυθοπλαστικά πρόσωπα στο πεζογραφικό έργο της Ζωρζ Σαρή (1969-1995). Αθήνα: Πατάκης.

Τσιαμπάση, Φ. (2017). Bildungsroman και εξελικτικό μυθιστόρημα. Αθήνα: Αιώρα.