Πώς η θρησκεία γεννά δημοκρατίες και δικτατορίες

Μέ ποιόν τρόπο επηρεάζει η θρησκεία μιάς συλλογικότητας τό πολιτικό της σύστημα; Διαμορφώνει η θρησκεία τούς πολιτικοοικονομικούς εθισμούς ή τό αντίστροφο;

Μιά από τίς πρώτες σοβαρές ενασχολήσεις μέ αυτό τό ερώτημα αποτελεί τό κλασσικό έργο τού Max Weber «Η Προτεσταντική Ηθική καί τό Πνεύμα τού Καπιταλισμού», όπου ο μεγάλος κοινωνιολόγος εντοπίζει μιάν αιτιώδη σχέση ανάμεσα στίς ιδιαιτερότητες τού προτεσταντισμού

Έκτοτε έχει κυλήσει πολύ νερό στό αυλάκι, καί σήμερα μιλάμε ως καί γιά μιά «πολιτική οικονομία τής θρησκείας» – τί είναι ακριβώς αυτό;.

Κάπου ανάμεσα στό πανεπιστήμιο Berkeley τής Καλιφόρνια, στό Humboldt-Universität τού Βερολίνου, στό Yale καί στό πανεπιστήμιο τής Αγίας Πετρούπολης προσπαθεί νά δώσει απάντηση στό παραπάνω ερώτημα ο ερευνητής Θεοχάρης Γρηγοριάδης. Σύμφωνα μέ τήν μελέτη του “Religious Origins of Democracies and Dictatorships”, ο προσφορότερος γιά τήν πολιτική οικονονομία άξονας ανάλυσης τών θρησκειών είναι ο άξονας ατομικισμού – κολλεκτιβισμού, κριτήριο γιά τόν οποίο είναι η αναμενόμενη σχέση ηγέτη-λαού όπως αυτή προτυπώνεται στήν σχέση θρησκευτικού ταγού-ποιμνίου. Ακολουθούν άξονες αποκέντρωσης καί άλλων κριτηρίων. Λαμβάνει παραδειγματικά τόν ρωμαιοκαθολικισμό, τήν ορθοδοξία, τόν προτεσταντισμό, τό ισλάμ καί τόν ιουδαϊσμό, ενώ ως πρότυπα τής «ιδανικής» συμβίωσης σύμφωνα μέ αυτές τίς παραδόσεις εξετάζει τό ορθόδοξο μοναστήρι, τό εβραϊκό κιμπούτζ καί τήν μουσουλμανική ταρικά. Προκύπτει από τήν βασισμένη σέ οικονομικές σχέσεις ανάλυσή του τό εξής:

Κολλεκτιβισμός> Εξατομίκευση

Ισλάμ ≻ Ορθοδοξία ≻ Ιουδαϊσμός ≻ Ρωμαιοκαθολικισμός ≻ Προτεσταντισμός

όπου Ισλάμ η πλέον κολλεκτιβιστική θρησκεία, ο προτεσταντισμός η πλέον ατομοκεντρική καί ο ιουδαϊσμός ακριβώς στήν μέση.

Μέ βάση αυτήν τήν αφετηριακή διαπίστωση εκκινούν αναλύσεις πολιτικής οικονομίας πού μπορείτε νά παρακολουθήσετε στό ίδιο τό κείμενο, σύμφωνα μέ τίς οποίες κάθε θρησκεία τείνει πρός ένα συγκεκριμένο πολιτικό σύστημα, μέ τίς πλέον κολλεκτιβιστικές νά διαμορφώνουν αυταρχικώτερα συστήματα καί τίς πλέον ατομοκεντρικές αντιπροσωπευτικώτερα.

Μιά «πολιτική οικονομία τής θρησκείας» δέν μπορεί παρά νά είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, ασύμμετρα μέ τήν προσοχή πού τής έχει γενικά δοθεί. Η δέ Δύση συστηματικά θεωρεί τόν χριστιανισμό ως διελκυστίνδα ρωμαιοκαθολικισμού καί προτεσταντισμού, λόγω τών ιστορικών εθισμών της, οπότε δυσκολεύεται νά λάβει εξ ίσου υπ’ όψιν τήν ορθοδοξία, κάτι πού ο Θεοχάρης Γρηγοριάδης πράττει.

Βέβαια, εδώ πρέπει νά σημειώσουμε δύο πράγματα:

(α) Οποιαδήποτε συστηματοποίηση, ακόμα καί η ορθότερη, ενέχει ούτως ή άλλως τόν παράγοντα τής απλούστευσης. Όμως στήν περίπτωση τού «βυζαντινού» πολιτεύματος, η θεώρηση τού συστήματος ως απλώς μιάς «αυτοκρατορίας» ή η μεταφορά τών μοναστικών σχέσεων στό πολιτικό επίπεδο αποκρύβει τήν εξαιρετικά σημαντική διελκυστίνδα αυτοκρατορικής εξουσίας τής «κοσμόπολης» Κωνσταντινουπόλεως καί τού απομακρυσμένου κυττάρου-κοινότητας-«πό