Spiegel: Πώς η ΕΕ έχασε την Ουκρανία

Η αδυναμία των ευρωπαίων γραφειοκρατών να αντιμετωπίζουν τους χειρισμούς του Κρεμλίνου – ή τους πολιτικούς υπολογισμούς του Κιέβου – κόστισε στην ΕΕ μιας εμπορική συμφωνία με την Ουκρανία, ενώ η εξωτερική πολιτική της έχει υποστεί σοβαρές ζημιές.

Η αποφασιστική κίνηση του Ρώσου Προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν ήρθε στις 9 Νοεμβρίου. Εκείνη την ημέρα, μετά από χρόνια πολιορκίας και αρκετούς μήνες υποσχέσεων και απειλών, συναντήθηκε με τον Πρόεδρο της Ουκρανίας Βίκτορ Γιανούκοβιτς σε ένα στρατιωτικό αεροδρόμιο κοντά στη Μόσχα. Η συνάντηση ήταν τόσο κρυφή, που οι Ρώσοι αρχικά

αρνήθηκαν ότι συνέβη.
Πριν από αυτό το σημείο, το σχέδιο για τον Γιανούκοβιτς ήταν να υπογράψει μια συμφωνία σύνδεσης 900 σελίδων, ένα είδος δεσμευτικής σύμβασης με την Ευρωπαϊκή Ένωση, στην πρωτεύουσα της Λιθουανίας, Βίλνιους στις 29 Νοέμβρη. Όμως, στις αρχές Νοεμβρίου κοντά στη Μόσχα, ο Πούτιν φαίνεται να σφράγισε μια συμμαχία με την Ουκρανία, αντικαθιστώντας τους αντιπάλους του στις Βρυξέλλες. Και την περασμένη Πέμπτη, ο Γιανούκοβιτς ανέβαλε την υπογραφή της συμφωνίας με την ΕΕ επ’ αόριστον.
Αφού έδωσε προσωρινό άσυλο στον πληροφοριοδότη Έντουαρντ Σνόουντεν και διαμεσολάβησε σε μια συμφωνία για να εγκαταλείψει η Συρία τα χημικά όπλα της, αυτή ήταν η τρίτη πρόσφατη νίκη του Πούτιν κατά της Δύσης, αν και μάλλον δεν είναι μόνιμη. Εξάλλου, η συμφωνία του Γιανούκοβιτς με τον Πούτιν είναι ένας συμβατικός γάμος και όχι από έρωτα.

Το όνειρο της «Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης» της Ευρώπης
Αυτός ο αγώνας ξεκίνησε πριν από τέσσερα χρόνια, όταν η ΕΕ πρότεινε μια «ανατολική εταιρική σχέση» με την Ουκρανία, καθώς και την Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν, τη Γεωργία, τη Μολδαβία και τη Λευκορωσία. Η ΕΕ προσέφερε συνεργασία, ελεύθερο εμπόριο και οικονομική ενίσχυση σε αντάλλαγμα των δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων. Αξιωματούχοι στις Βρυξέλλες μίλησαν με ενθουσιασμό για την εμφάνιση μιας ιστορικής πολιτικής στην Ανατολική Ευρώπη, σε αντίθεση με την προσέγγιση του πρώην καγκελάριου της Γερμανίας Βίλι Μπραντ με τις χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας το 1970. Οι σχεδιαζόμενες συμφωνίες εταιρικής σχέσης είχαν ως στόχο τη διευκόλυνση των ταξιδιών χωρίς βίζα, τη μείωση των τιμών και την εισαγωγή ευρωπαϊκών κανόνων. Το μόνο πράγμα που δεν πρόσφερε ήταν ένταξη στην ΕΕ.
Άλλος στόχος της ΕΕ, ακόμη και αν δεν εκφράστηκε τόσο ανοιχτά, ήταν να περιορίσει την επιρροή της Ρωσίας και να καθορίσει σε ποιο βαθμό η Ευρώπη θα επεκταθεί ανατολικά. Για τη Ρωσία, ο αγώνας να κερδίσει την Ουκρανία δεν αφορά μόνο τη διατήρηση της γεωπολιτικής επιρροής της, αλλά και τον έλεγχο σε μια περιοχή που ήταν ο πυρήνας της ρωσικής αυτοκρατορίας πριν από μια χιλιετία. Η λέξη Ουκρανία μεταφράζεται ως «χώρα-σύνορο» και πολλοί αισθάνονται ότι η πρωτεύουσα Κίεβο είναι η μητέρα όλων των ρωσικών πόλεων.

Αυτό συνέβαλε στη δημιουργία μιας ψυχροπολεμικής πάλης μεταξύ της Μόσχας και των Βρυξελλών. Ο Ρώσος πρόεδρος, που έχει σκληρύνει από τις μάχες του στο Κρεμλίνο, είναι πιο έμπειρος από τους γραφειοκράτες της ΕΕ στη διαπλοκή και την επιρροή. Κανένας από τους κορυφαίους ευρωπαίους πολιτικούς δεν έκανε μια σοβαρή προσπάθεια να κερδίσει την Ουκρανία -ούτε η Γερμανίδα Καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ, ούτε ο Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ζοζέ Μανουέλ Μπαρόζο δεν πήγαν στο Κίεβο για να πείσουν τον αμφιταλαντευόμενο πρόεδρό της.
«Πρωτοφανής πίεση» από τη Ρωσία

«Πιστεύω ότι η άνευ προηγουμένου πίεση από τους Ρώσους ήταν ο καθοριστικός παράγοντας», λέει ο πρώην πρωθυπουργός της Πολωνίας και διαμεσολαβητής Αλεξάντερ Κβασνιέβσκι. «Οι Ρώσοι χρησιμοποίησαν όλα τα όπλα τους» σχολιάζει ο Έλμαρ Μπροκ, πρόεδρος της επιτροπής εξωτερικών υποθέσεων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. «Ο Γιανούκοβιτς άφησε όλα τα ενδεχόμενα ανοιχτά μέχρι το τέλος, έτσι ώστε να πετύχει την καλύτερη δυνατή συμφωνία».
Ο επίσημος λόγος για την αποτυχία της συμφωνίας είναι η Γιούλια Τιμοσένκο, η πολιτικός της αντιπολίτευσης που είναι φυλακισμένη τα τελευταία δύο χρόνια. Η ΕΕ έθεσε την απελευθέρωσή της ως όρο της συμφωνίας. Ο Γιανούκοβιτς ήταν απρόθυμος να απελευθερώσει την πρώην αντίπαλό του και την περασμένη εβδομάδα το κοινοβούλιο στο Κίεβο απέτυχε να εγκρίνει ένα νομοσχέδιο που θα εξασφάλιζε την απελευθέρωσή της.

Αλλά υπάρχουν και τα οικονομικά κίνητρα. Στο τέλος, ο Ρώσος πρόεδρος φαίνεται να έχει υποσχεθεί στον Ουκρανό ομόλογό του πολλά δισεκατομμύρια ευρώ με τη μορφή επιδοτήσεων, άφεση του χρέους και αφορολόγητες εισαγωγές. Η ΕΕ από την πλευρά της προσέφερε στην Ουκρανία δάνεια ύψους 610 εκατ. ευρώ, τα οποία αύξησε την τελευταία στιγμή, μαζί με την αόριστη προοπτική ενός δανείου 1 δις ευρώ από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Ο Γιανούκοβιτς επέλεξε τα δισεκατομμύρια Πούτιν αντ ‘αυτών.
Η ΕΕ πόνταρε στην ακτινοβολία της και στη μεγάλη υπόσχεση της ευημερίας, της ελευθερίας και της δημοκρατίας, αλλά τώρα οι Βρυξέλλες πρέπει να αντιμετωπίσουν το γεγονός ότι, για πρώτη φορά, μια προσπάθεια επαναπροσέγγισης απερρίφθη επειδή η τιμή ήταν λάθος. «Αν ο Γιανούκοβιτς δεν θέλει να κάνει μια συμφωνία, τότε απλά δεν θέλει» λέει ο Μπροκ.
Η μάχη των Ενώσεων
Η ανατολική εταιρική σχέση της ΕΕ έκανε μια δύσκολη αρχή, ακόμα και πριν από το συμβάν με την Ουκρανία. Η Λευκορωσία εξανέμισε τις ελπίδες της ΕΕ για ένταξη όταν διαδηλωτές κατεστάλησαν βίαια μετά την επανεκλογή του προέδρου Αλεξάντερ Λουκασένκο το 2010. Η Αρμενία ματαίωσε μια συμφωνία σύνδεσης με την ΕΕ τον Σεπτέμβριο.

Στην περίπτωση της Ουκρανίας, αρχικά φαινόταν ότι τα λογικά επιχειρήματα των Ευρωπαίων θα υπερισχύσουν των απειλητικών κινήσεων της Ρωσίας. Σύμφωνα με μια εσωτερική ανάλυση της ΕΕ, η ένταξη στην «Ευρασιατική Ένωση» – μια προτεινόμενη πολιτική και οικονομική ένωση που υποστηρίζεται από τη Ρωσία και το Τατζικιστάν, το Καζακστάν, τη Λευκορωσία και άλλες χώρες – θα περιορίσει σοβαρά την κυριαρχία της Ουκρανίας. Μόλις αρχίσει να σχηματίζεται μια τέτοια ένωση, το Κίεβο δεν θα είναι πλέον σε θέση να εισέλθει σε οποιεσδήποτε άλλες συμφωνίες ελεύθερων συναλλαγών χωρίς την έγκριση της Μόσχας. Μια συμμαχία με τη Μόσχα θα έχει έτσι τον αποκλειστικό χαρακτήρα του γάμου. Η ανατολική εταιρική σχέση της ΕΕ, αντίθετα, θα εξακολουθεί να επιτρέπει στην Ουκρανία να συνάψει και άλλες συμμαχίες.
Και ο Γιανούκοβιτς, ο οποίος έχει θεωρηθεί μια μαριονέτα του Κρεμλίνου, εφάρμοσε πολλές από τις μεταρρυθμίσεις που απαιτεί η Ευρωπαϊκή Ένωση. Το νομικό σύστημα και το ποινικό δίκαιο εκσυγχρονίστηκαν, οι εμπορικοί περιορισμοί μειώθηκαν και μερικοί πολιτικοί κρατούμενοι απελευθερώθηκαν. «Εφάρμοσε περισσότερες μεταρρυθμίσεις από ό,τι το φιλοδυτικό καθεστώς της προκατόχου του Τιμοσένκο» λέει ένας διαπραγματευτής της ΕΕ.
Οι γκρεμισμένες ελπίδες της ΕΕ
Αλλά τελικά αυτές οι μεταρρυθμίσεις δεν πήγαν όπως ήλπιζε η ΕΕ. Σύμφωνα με την οργάνωση Freedom House, τα δημοκρατικά θεμελιώδη δικαιώματα σε αυτά τα υποψήφια για την ανατολική εταιρική σχέση έθνη δεν έχουν ενισχυθεί κατά τις απαιτήσεις της ΕΕ. Αντ’ αυτού, ισχυρίζονται, πολλές από τις μεταρρυθμίσεις εφαρμόστηκαν με μισή καρδιά και οι κυβερνήσεις εδραίωσαν μόνο την εξουσία τους.
Οι Ευρωπαίοι πίστεψαν λανθασμένα ότι το Κίεβο θα στραφεί αυτόματα προς τη Δύση. Εξάλλου, ο μισός πληθυσμός του τάσσεται υπέρ των στενότερων δεσμών με την ΕΕ. Και δεν υπάρχουν περισσότεροι Ουκρανοί μετανάστες εργάτες που ζουν στη Δύση από ό,τι στη Ρωσία; Στήριξαν την επιχειρηματολογία τους στην οικονομική βιωσιμότητα, πιστεύοντας ότι μπορούν να πείσουν τον Γιανούκοβιτς με την προοπτική των μακροπρόθεσμων ρυθμών ανάπτυξης τουλάχιστον 6 τοις εκατό. Αντίθετα, μια τελωνειακή ένωση με τη Ρωσία θα μειώσει την οικονομική ανάπτυξη της Ουκρανίας σε μακροπρόθεσμη βάση.
Αλλά στην πραγματικότητα, ο πιο σημαντικός στόχος για τον Γιανούκοβιτς – ο οποίος μπορεί να μοιάζει «αδιάβαστος» αλλά είναι στην πραγματικότητα ένας πολύ έξυπνος «παίκτης» – είναι να παραμείνει στην εξουσία. Για να επανεκλεγεί το 2015 χρειάζεται ταχεία οικονομική βελτίωση. Η Ουκρανία έχει ολισθήσει σε ύφεση και θα μπορούσε ακόμη και να πτωχεύσει σύντομα. Οι οίκοι αξιολόγησης έχουν υποβαθμίσει επανειλημμένα την πιστοληπτική ικανότητα της χώρας. Εκτός αυτού, η Ουκρανία εξαρτάται από το ρωσικό φυσικό αέριο και η Μόσχα έχει ήδη δείξει την πυγμή της, σταματώντας την προμήθεια το χειμώνα σε τρεις περιπτώσεις.

Δυσοίωνες ρωσικές απειλές
Αυτός είναι ο λόγος που ο Γιανούκοβιτς χρειάζεται πιο πολύ τον Πούτιν, ο οποίος τους τελευταίους μήνες έχει εκφράσει σαφώς στην Ουκρανία τις συνέπειες μιας συμφωνίας με την ΕΕ. Τον Αύγουστο, οι Ρώσοι αξιωματούχοι άρχισαν να επιθεωρούν φορτηγά από την Ουκρανία που έφερναν αγαθά διαμέσου των συνόρων στη Ρωσία. Είχε απαγορευθεί στον ουκρανό ολιγάρχη Viktor Pinchuck να εισάγει αγωγούς από χάλυβα στη Ρωσία, ενώ απαγόρευσαν σε έναν πρώην υπουργό να πουλά τη σοκολάτα του στη χώρα.
Τα μέτρα αυτά οδήγησαν σε μία μείωση των εξαγωγών κατά 25 τοις εκατό από το 2011. Η Ουκρανία εξάγει το ένα τρίτο των προϊόντων της στη Ρωσία και άλλες πρώην χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και μόνο το 25 τοις εκατό στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Ρωσία απείλησε επίσης ότι θα απαιτήσει από τους Ουκρανούς να υποβάλουν αίτηση για βίζα για να ταξιδέψουν στη χώρα στο μέλλον .
Τρεις ημέρες μετά την μυστική συνάντηση στη Μόσχα, ουκρανοί ολιγάρχες, προφανώς σε συνεννόηση με το Κρεμλίνο, ζήτησαν από τον Γιανούκοβιτς να αναβάλει την υπογραφή της συνθήκης σύνδεσης της ΕΕ για ένα έτος.

Ζούρκοφ ο εκμεταλλευτής

Το Κρεμλίνο κατέστησε σαφές ότι η παρενόχληση μπορεί να γίνει μόνιμη. Ο Σεργκέι Γκλάζγεφ, σύμβουλος του Πούτιν για την οικονομική επανένταξη των δημοκρατιών που απέκτησαν την ανεξαρτησία τους μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, προέβλεψε ότι το Κίεβο θα βιώσει μια «οικονομική καταστροφή» αν υπογράψει τη συμφωνία με την Ευρωπαϊκή Ένωση. «Η Ουκρανία θυσιάζει την κυριαρχία της», είπε απειλητικά σε συνέδριο για την Χερσόνησο της Κριμαίας, η οποία είναι πρώην ρωσική επικράτεια.
Ο Βλάντισλαφ Ζούρκοφ – πρώην βασικός ιδεολόγος του Κρεμλίνου, ο οποίος απομακρύνθηκε αλλά ο Πούτιν τον επανέφερε πριν από δύο μήνες – καθόταν σε μία από τις πίσω σειρές. Η αποστολή του ήταν να βοηθήσει τη Μόσχα να ανακτήσει τον έλεγχό της στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης.
Όταν κάποιος σαν τον Ζούρκοφ εμφανίζεται σε μια συνάντηση, αυτό σημαίνει ίντριγκες. Στη Ρωσία, ο Ζούρκοφ έχει ιδρύσει κόμματα και να τα άφησε να τελειώσουν ανάλογα με τις ανάγκες του Πούτιν. Θα μπορούσε να κάνει το ίδιο πράγμα στην Ουκρανία, εκμεταλλευόμενους τους φιλορώσους ψηφοφόρους του Γιανούκοβιτς και καταστρέφοντας τις πιθανότητες του Γιανούκοβιτς για επανεκλογή. Δεν είναι σαφές αν ο Πούτιν χρειάστηκε να εκφράσει όλες αυτές τις απειλές στη συνάντησή του με τον Γιανούκοβιτς. Μάλλον δεν ήταν πλέον απαραίτητο. Ο Γιανούκοβιτς είχε ήδη κατανοήσει ότι η μόνη ελπίδα του για την πολιτική επιβίωση ήταν να πάει με το μέρος των Ρώσων. Οι απειλές αυτές, επίσης, συνοδεύτηκαν και από υποσχέσεις. Ο Πούτιν παρουσίασε την προοπτική των δανείων, τη μείωση των τιμών του φυσικού αερίου και τη διαγραφή του χρέους στον ρωσικό ενεργειακό κολοσσό Gazprom, στον οποίο η Ουκρανία χρωστάει 1,3 δις δολάρια.

Αγωγός υπό απειλή
Ένα άλλο έργο θα μπορούσε να υποστεί μια μοίρα παρόμοια με εκείνη της συμφωνίας σύνδεσης: ένα συμβόλαιο φυσικού αερίου, αντικείμενο διαπραγματεύσεων υπό την αιγίδα της ΕΕ, το οποίο υποτίθεται ότι θα υπογραφόταν στις 22 Νοεμβρίου. Για άλλη μια φορά , όλα έδειχναν να έχουν συμφωνηθεί, αλλά στη συνέχεια οι Ουκρανοί είπαν ξαφνικά ότι ήσσονος σημασίας τεχνικές λεπτομέρειες δεν είχαν ακόμη εξομαλυνθεί. «Αυτό αλλάζει συνέχεια εδώ και ένα χρόνο τώρα», λέει ένας από τους βασικούς διαπραγματευτές.

Όλοι περίμεναν ότι η συμφωνία θα υπογραφεί, διότι θα επέτρεπε στους Ουκρανούς να απεξαρτηθούν, όσον αφορά το φυσικό αέριο, από τα νύχια των Ρώσων, ιδίως αφού τώρα πληρώνουν πολύ περισσότερα για το ρωσικό φυσικό αέριο από ό,τι οι μεγάλες δυτικές εταιρείες , όπως ο γερμανικός ενεργειακός όμιλος RWE. Βάσει της νέας συμφωνίας, οι αγωγοί στο κράτος-μέλος της ΕΕ, τη Σλοβακία, θα πρέπει να ανακατασκευαστούν για να επιτραπεί η αντίστροφη ροή φυσικού αερίου, έτσι ώστε το φυσικό αέριο που προορίζεται για την Δυτική Ευρώπη θα μπορούσε επίσης να μεταφερθεί μελλοντικά στην Ουκρανία.
Αλλά ο Γιανούκοβιτς διστάζει. Λόγω των αναγκαίων εργασιών αναβάθμισης, το αέριο από τη Δύση δεν θα μπορούσε να αρχίσει να ρέει προς την Ουκρανία μέχρι τον ερχόμενο Σεπτέμβριο . Αυτό θα κάνεις τους Ουκρανούς ευάλωτους σε εκβιασμούς, τουλάχιστον για αυτόν το χειμώνα. Και οι διαπραγματεύσεις για τη νέα σύμβαση φαίνεται να έχουν ήδη βοηθήσει τον Γιανούκοβιτς, με τους Ρώσους να σηματοδοτούν σημαντικές μειώσεις τιμών για την Ουκρανία. Φαίνεται πως ο Γιανούκοβιτς έχει παίξει σωστά τα χαρτιά του για άλλη μια φορά.
Αυτό βέβαια, δεδομένου ότι μπορεί να ελέγξει την πολιτική οργή μέσα στην Ουκρανία. Την Κυριακή, πραγματοποιήθηκε στο Κίεβο η μεγαλύτερη διαδήλωση στη χώρα από την Πορτοκαλί Επανάσταση του 2004. Σύμφωνα με αστυνομικές εκτιμήσεις, 23.000 άτομα διαδήλωσαν για την αποχώρηση από τις διαπραγματεύσεις του συμφώνου με την ΕΕ. Οι διοργανωτές είπαν ότι ήταν πάνω από 100.000. Η κόρη της Γιούλια Τιμοσένκο, Ευγενία, ζήτησε την προσωπική βοήθεια της Άνγκελα Μέρκελ σε μια συνέντευξή της στη γερμανική Bild, λέγοντας ότι, αν δεν έχει γίνει τίποτα, η μητέρα της θα πεθάνει.
Και τώρα τι;
Στις Βρυξέλλες, ο Ευρωπαίος Επίτροπος για τη Διεύρυνση Στέφαν Φούλε προσπάθησε να ηρεμήσει την κατάσταση την περασμένη Παρασκευή. «Μόνο όταν η σύνοδος κορυφής ξεκινήσει επίσημα θα ξέρουμε, μια για πάντα, αν η Ουκρανία προτίθεται να υπογράψει». Αλλά κανείς δεν αναμένει πια μια γρήγορη συμφωνία. Ακόμη και ο Φούλε σκέφτεται τα επόμενα βήματα. Φαίνεται επίσης σα να παραδέχεται μία ήττα, όταν λέει ότι η ΕΕ δεν ενδιαφέρεται να εμπλακεί σε έναν διαγωνισμό με τη Ρωσία – λες και δεν έγινε ήδη κάτι τέτοιο. «Είναι δύσκολο να πούμε πότε θα επαναληφθούν οι διαπραγματεύσεις», λέει ο Κβασνιέβσκι. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο θα εκλεγεί το επόμενο έτος , θα υπάρξουν αλλαγές στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και υπάρχουν και οι προεδρικές εκλογές στην Ουκρανία το 2015. «Μου φαίνεται ότι η διακοπή θα είναι μάλλον μεγαλύτερη» σχολιάζει ο Κβασνιέβσκι.

http://www.spiegel.de/international/europe/how-the-eu-lost-to-russia-in-negotiations-over-ukraine-trade-deal-a-935476.html