«Ποιος φοβάται το Θηρίο: Η αναμέτρηση με τον “Άρχοντα των Μυγών”» της Έφης Τσιρώνη

Η αναμέτρηση με τον διαχρονικό Άρχοντα των Μυγών του Γουίλιαμ Γκόλντινγκ παραμένει διαχρονικά μια αναμέτρηση με το Θηρίο. Είναι πράγματι τέτοια για όλους τους εμπλεκόμενους: αναγνώστες, εκδότες, μεταφραστές, εκπαιδευτικούς, κριτικούς λογοτεχνίας.

Ίσως για την τελευταία κατηγορία, αυτήν των κριτικών, η αναμέτρηση να είναι συγκριτικά πιο εύκολη, μιας και τουλάχιστον από άποψη περιγραφής της πλοκής, ο Άρχοντας των Μυγών στέκεται στον αντίποδα των πολυσέλιδων και με πολυδαίδαλη δράση κλασικών. Το μυθιστόρημα

του Γκόλντινγκ είναι μικρό σε έκταση, με απλή και ξεκάθαρη πλοκή: ένα τσούρμο Άγγλοι πιτσιρικάδες βρίσκονται έπειτα από έναν παγκόσμιο πόλεμο σ’ ένα μαγευτικό αλλά ανέγγιχτο από τον πολιτισμό τροπικό ερημονήσι και καλούνται να επιβιώσουν βασισμένοι αποκλειστικά στις δικές τους δυνάμεις. Κι αυτό είναι όλο. Λίγες αράδες αρκούν για να περιγράψει κανείς τους βασικούς άξονες της ιστορίας, η ευκολία ωστόσο του πράγματος σταματάει εδώ.

{loadmodule mod_adsence-inarticle-makri} {loadposition adsence-inarticle-makri}

Τις ειδυλλιακές εικόνες της πρώτης επαφής με την εκπληκτική φύση του νησιού και το αισιόδοξα δημοκρατικό κλίμα των πρώτων ημερών της νεοσύστατης, μικρής από όλες τις απόψεις κοινωνίας, σύντομα θα διαδεχτούν σκηνές αγωνίας για την επιβίωση και άγριας πάλης για την αρπαγή της εξουσίας και την επικράτηση, σε απόλυτη συμφωνία με τις επιταγές του ανελέητου νόμου των ισχυρών. Το λούστρο του πολιτισμού θα διαβρωθεί γρήγορα, αφαιρώντας μαζί και το προσωπείο της προστατευμένης από τον μηχανισμό αυτού του ίδιου πολιτισμού αθωότητας, αφήνοντας τα παιδιά απροστάτευτα, κυριολεκτικά και μεταφορικά γυμνά, κυκλωμένα από το αρχέγονο σκοτάδι της αφτιασίδωτης φύσης τους. Το Θηρίο θα σηκώσει το άσχημο κεφάλι του και θα απαιτήσει να πάρεις θέση απέναντί του.

Ειδικά στις ΗΠΑ, αυτή η απαίτηση ήταν και συνεχίζει να είναι μέγας πονοκέφαλος για όσους εκπαιδευτικούς είτε επιθύμησαν είτε κλήθηκαν να συμπεριλάβουν στη διδακτέα ύλη τους αυτό το κατά γενική ομολογία σημαντικό λογοτεχνικό έργο. Στο κάτω κάτω, πόσο εύκολα μπορούν να προσπεράσουν οι φιλόλογοι ένα μυθιστόρημα, ο συγγραφέας του οποίου έχει τιμηθεί με Νόμπελ Λογοτεχνίας; Και όμως, μπορούν. Εντυπωσιακό, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις το προσπερνούν και μάλιστα πολύ εύκολα, αν θεωρήσουν ότι για λόγους προστασίας της ψυχικής και ηθικής ακεραιότητας των μαθητών τους επιβάλλεται να το κάνουν. Οι αριθμοί το αποδεικνύουν. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Αμερικανικής Ένωσης Βιβλιοθηκών, ο Άρχοντας των Μυγών είναι «το όγδοο συχνότερα αμφισβητούμενο ή/και απαγορευμένο βιβλίο στη σύγχρονη εκπαιδευτική ιστορία των ΗΠΑ». Γονείς και εκπαιδευτικοί έχουν στηλιτεύσει και εξακολουθούν ακόμα και σήμερα να στηλιτεύουν το μυθιστόρημα για την ωμή γλώσσα και την ωμή βία του, την υφέρπουσα αλλά αναντίρρητα παρούσα ελευθεριάζουσα σεξουαλικότητα, τους συνεχείς τραμπουκισμούς, τον ακαθόριστο αλλά διάχυτο «μισογυνισμό», τον ρατσισμό ο οποίος για κάποιους αγγίζει, αν δεν ξεπερνάει, τα όρια της «υπεράσπισης της δουλείας», την «αντιχριστιανική» ανηθικότητα αυτών των αιμοσταγών μικρών αγρίων. Η Αμερικανική Ένωση Βιβλιοθηκών αναφέρει ότι η πλειονότητα των πολέμιων του βιβλίου το βρίσκουν «…απογοητευτικό στο μέτρο που υπονοεί ότι ο άνθρωπος είναι ελάχιστα καλύτερος από ζώο».

{jb_quote} Το Θηρίο θα σηκώσει το άσχημο κεφάλι του και θα απαιτήσει να πάρεις θέση απέναντί του. {/jb_quote}

Όπως είναι φυσικό, αυτός ο συνεχιζόμενος επί σχεδόν εβδομήντα χρόνια διάλογος περί ηθικής είναι αδύνατον να μην προβληματίσει όσους εκδότες αποφασίζουν να εμπλουτίσουν τον κατάλογό τους με μια επανέκδοση του Άρχοντα των Μυγών. Αν και τα διλήμματα των εκδοτών φτάνουν να απασχολήσουν την κοινή γνώμη σπάνια, και κατά κανόνα αρνητικά, στις περιπτώσεις για παράδειγμα όπου η έκδοση ενός αμφιλεγόμενου για το «μήνυμά του» βιβλίου μετατρέπεται σε κοινωνικό μήλον της έριδος, αυτά τα διλήμματα όχι μόνο υπάρχουν αλλά και ταλανίζουν περιστασιακά τους ανθρώπους που με τις επιλογές τους ορίζουν το είδος των διαθέσιμων στο πλατύ κοινό αναγνωσμάτων. Συχνά, πρόκειται για ένα δίλημμα ανάμεσα στην αρχή της ελευθερίας του λόγου και στον ορισμένες φορές ορμώμενο από ιδιοτελή, εμπορικά κίνητρα φόβο της «προσβολής του κοινού περί ψυχικής ηρεμίας αισθήματος». Η λογοτεχνική ανατομία της πεμπτουσίας της ανθρώπινης φύσης, ιδιαίτερα όταν γίνεται με τον ωμό, χωρίς περιστροφές και εξωραϊσμούς τρόπο του Γκόλντινγκ, και μάλιστα με όχημα την καθαγιασμένη από τον δυτικό πολιτισμό παιδική ηλικία, είναι και γι’ αυτή την κατηγορία των εμπλεκομένων ένα πολύ υπολογίσιμο Θηρίο.

Πολύ υπολογίσιμο πράγματι, από πολλές και διαφορετικές απόψεις. Έχοντας πρόσφατα τη χαρά και το προνόμιο να προστεθώ στον μακρύ κατάλογο όσων μεταφράζουν και αναμεταφράζουν τα τελευταία εβδομήντα χρόνια τον Άρχοντα των Μυγών ανά την υφήλιο, συνειδητοποίησα με τη σειρά μου το μέγεθος και την πολυδιάστατη φύση του. Αν και ως αναγνώστρια είχα ήδη εντοπίσει κάποιες από τις διαστάσεις του, ένα πολύπτυχο προκλήσεων ξεδιπλώθηκε μπροστά μου σαν αγκαθωτή βεντάλια από τις πρώτες κιόλας αράδες. Πολύ γρήγορα αντιλήφθηκα ότι ο Γκόλντινγκ είχε γράψει ένα απατηλά βατό κείμενο, εννοιολογικά φορτισμένο μέχρι και στα σημεία στίξης, σε μια πρόζα ερμητικά αγγλοκεντρική. Το συναισθηματικό βάρος που ούτως ή άλλως προκαλεί η ανάγνωση του Άρχοντα των Μυγών προσαυξήθηκε και πολλαπλασιάστηκε από εκείνο της ευθύνης της απόδοσης ενός τέτοιου κλασικού – όχι μόνο της ορθής και ακριβούς απόδοσης στη δική μας γλώσσα, αλλά, κυρίως, της σημαντικότερης κατά τη γνώμη μου πρόκλησης που αντιμετωπίζουν οι μεταφραστές της λογοτεχνίας, εκείνης της ορθής και ακριβούς απόδοσης της πρόθεσης του συγγραφέα.

Αυτοί που φυσικά θα κρίνουν πόσο καλά ανταποκρίθηκε ο εκάστοτε μεταφραστής στην πρόκληση είναι οι αναγνώστες. Εκείνοι θα εκδώσουν το τελικό πόρισμα για το έργο στο σύνολό του, έχοντας πρώτα υποστεί τη βάσανο της δικής τους προσωπικής αναμέτρησης με το Θηρίο, που βέβαια δεν είναι άλλο από τον ίδιο μας τον εαυτό. Ως προς αυτό, ο οδυνηρά ευθύς Γκόλντινγκ δεν μας αφήνει κανένα περιθώριο αμφιβολίας.

Όταν ένα από τα παιδιά, ο μοναχικός, τραυλός, σχεδόν ασκητικά εσωστρεφής Σάιμον βρεθεί αντιμέτωπος με τον Άρχοντα των Μυγών, μια κομμένη γουρουνοκεφαλή καρφωμένη σ’ ένα κοντάρι, η τρομερή υποψία του επιβεβαιώνεται.

«Τι γυρεύεις εδώ έξω ολομόναχος;» τον ρωτάει στο πλαίσιο του παράδοξου διαλόγου τους η γουρουνοκεφαλή. «Δεν με φοβάσαι;»
Ο γενναίος Σάιμον επιχειρεί να αρνηθεί, λέγοντας στον Άρχοντα ότι δεν είναι τίποτα παραπάνω από «μια γουρουνοκεφαλή σ’ ένα κοντάρι», η απάντηση που θα πάρει όμως θα τον στοιχειώσει χειρότερα κι από το αποτρόπαιο θέαμα που αντικρίζει.
«Πώς σας ήρθε ότι το Θηρίο είναι κάτι που θα μπορούσατε να κυνηγήσετε και να σκοτώσετε;» του λέει ο Άρχοντας, εμπαίζοντάς τον, και συνεχίζει για να στρίψει το μαχαίρι στην πληγή με δυο-τρεις ακόμα φαινομενικά ανώδυνες φράσεις: «Το ήξερες, έτσι δεν είναι; Ότι είμαι κομμάτι σου; Κοντά, κοντά, κοντά σου…»

Κοντά πράγματι, ανησυχητικά κοντά μας….

Ο Άρχοντας των Μυγών του Γουίλιαμ Γκόλντινγκ κυκλοφορεί σε νέα έκδοση από τις Εκδόσεις Διόπτρα με εισαγωγή Βάννας Κατσαρού και σε μετάφραση Έφης Τσιρώνη.