Νίκος Παναγιωτόπουλος: «Οι αφανείς: Κοινωνιολογία των λαϊκών τάξεων στην Ελλάδα»

Το 2018, ο καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Τμήμα Επικοινωνίας & ΜΜΕ του Πανεπιστημίου της Αθήνας Ν. Παναγιωτόπουλος και η ομάδα του, ανέλαβαν ένα ερευνητικό έργο το οποίο σχεδιάστηκε με επιστημονική πληρότητα κι εκτελέστηκε με εξαιρετική ακρίβεια. Επρόκειτο για έρευνα η οποία διενεργήθηκε στο πλαίσιο των δράσεων του φορέα «Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 2021» (λόγω κορονοϊού, τελικά η πόλη θα αναλάβει το 2023).

{loadmodule mod_adsence-inarticle-makri}

Η ομάδα πραγματοποίησε έρευνα με βάση ερωτηματολόγια σε δείγμα 991 ερωτώμενων (44,5% άνδρες και 55,5% γυναίκες), κατοίκων της Ελευσίνας, και πραγματοποιήθηκαν 64 εις βάθος συνεντεύξεις. Χρησιμοποιήθηκαν επίσης 60 κοινωνιοαναλυτικού τύπου συνεντεύξεις σε διάφορα τμήματα των λαϊκών τάξεων που είχαν ληφθεί τα τελευταία 10 χρόνια της κρίσης, καθώς και 10 έρευνες «συμμετοχικής αντικειμενοποίησης» σε αντίστοιχες οικογένειες.

Το υλικό που συγκεντρώθηκε αποτέλεσε τη βάση για ένα ογκώδες, εξαιρετικό βιβλίο κοινωνιολογίας, στο οποίο πρωταγωνιστές είναι οι «αφανείς»: οι λαϊκές τάξεις που εδώ και πάνω από μια δεκαετία δέχτηκαν (και συνεχίζουν να δέχονται εν μέσω πανδημίας…) πολύπλευρη επίθεση, που χειροτερεύει τη θέση τους και κάνει δυσκολότερη τη διαβίωσή τους.

Ποιες είναι οι «λαϊκές τάξεις»;

Η έρευνα του καθηγητή Παναγιωτόπουλου είναι επηρεασμένη από τη σκέψη και το έργο του Γάλλου κοινωνιολόγου, φιλοσόφου και διανοητή Πιερ Μπουρντιέ (1930-2002). Ο Παναγιωτόπουλος υπήρξε μαθητής και στη συνέχεια συνεργάτης του Γάλλου κοινωνικού επιστήμονα.

Ο Έλληνας κοινωνιολόγος, όπως κι ο Γάλλος μέντοράς του, επιλέγει αντικείμενα μελέτης που δεν εξετάζει η παραδοσιακή κοινωνιολογία (π.χ. οι μουσικές προτιμήσεις, οι διατροφικές επιλογές, η στάση απέναντι στον πολιτισμό και τα θεατρικά δρώμενα κ.ά.) και προσεγγίζει την έρευνα θεωρώντας ότι κάθε κοινωνικό υποκείμενο συγκροτεί μια ενότητα, μια «φυσιογνωμία»: το πώς μιλάει, το πώς τρώει, το πώς ντύνεται κ.ά. Οι συνεντεύξεις που πηγάζουν μέσα από μια τέτοια προσέγγιση –στο βιβλίο περιέχονται αποσπάσματα από συνεντεύξεις που έλαβε η ομάδα με κατοίκους της Ελευσίνας κι όχι μόνο–, έχουν αυθεντικότητα και αποτελούν από μόνες τους ένα δυνατό, συγκλονιστικό κάποιες στιγμές, ανάγνωσμα.

Στο πρώτο μέρος του βιβλίου προσδιορίζεται ο όρος «λαϊκές τάξεις», εξιστορείται η εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού από το 1960 μέχρι και τη Μεγάλη Κρίση (2008-2015), ερμηνεύονται οι διεργασίες στο εσωτερικό της ελληνικής κοινωνίας σε σχέση με την εκπαίδευση, την εργασία, την οικογένεια κ.ά., και αποτυπώνεται η εικόνα του κοινωνικού συνόλου (κάτι περισσότερο από μια τάξη, όπως δηλώνει ο συγγραφέας) που αποτελεί το επίκεντρο του βιβλίου.

Χρησιμοποιώντας στατιστικά και δημογραφικά δεδομένα και στοιχεία του οικονομικά ενεργού πληθυσμού (κατά ομάδες επαγγελμάτων), εξετάζεται η πορεία των λαϊκών τάξεων στην Ελλάδα από το 1961 μέχρι το 2001. Ο συγγραφέας καταλήγει σε δύο κύρια συμπεράσματα για την εξεταζόμενη περίοδο. Πρώτον: αυξήθηκε εντυπωσιακά ο αριθμός των Ελλήνων που αποκτούν ανώτερη κι ανώτατη μόρφωση. Την περίοδο αυτή γενικεύεται η συλλογική επένδυση σε τίτλους σπουδών και κάνουν την είσοδό τους στον ανταγωνισμό για εκπαιδευτικούς τίτλους, ομάδες που έως τώρα είχαν πολύ μικρή επαφή με την ανώτερη εκπαίδευση. Δεύτερον: αυξάνεται εντυπωσιακά, ειδικά μετά τη δεκαετία του 1970, ο τριτογενής τομέας των υπηρεσιών και των αυτοαπασχολούμενων σε βάρος των αγροτικών και τεχνικών επαγγελμάτων.

Εμβαθύνοντας την ανάλυσή του στη δομή των λαϊκών τάξεων, ο καθηγητής Παναγιωτόπουλος ερμηνεύει τον μετασχηματισμό που έχουν υποστεί οι λαϊκές τάξεις στην Ελλάδα: «Ο παλιός βασικός πυρήνας των “λαϊκών τάξεων”, της εργατικής τάξης που συγκροτούσε τη συνοχή αυτού που ονομάζαμε “λαϊκές τάξεις”, έχει μεταβληθεί καθώς η εργατική τάξη παύει να είναι στην πλειονότητα “εργοστασιακή”. Οι “λαϊκές τάξεις” έχουν φτάσει να υποδηλώνουν ένα κοινωνικό σύνολο των οποίων οι βασικές εργασιακές θέσεις βρίσκονται στις εμπορικές και μη εμπορικές υπηρεσίες και στις μεταφορές».

{jb_quote} Είχαμε καιρό να διαβάσουμε ένα κείμενο με τέτοια αγάπη για το αντικείμενο της μελέτης του –τις λαϊκές τάξεις–, με τόσο διεισδυτική ματιά, με τέτοια αφοσίωση στην ανάδειξη των προβλημάτων, αλλά κυρίως των αιτιών που τα προκαλούν. {/jb_quote}

Η Μεγάλη Κρίση

Η οικονομική κρίση που ξέσπασε στην Ελλάδα στα τέλη του 2008 και διήρκησε μέχρι το 2015 είχε ως αποτέλεσμα να χάσουν τη δουλειά τους περίπου ένα εκατομμύριο άνθρωποι, μισθωτοί στην πλειοψηφία τους (64%). Όπως υποστηρίζει ο Ν. Παναγιωτόπουλος, στη διάρκεια της κρίσης εκδηλώνεται μια ισχυρή σύγκρουση συμφερόντων και δύναμης σε βάρος των πιο αδύναμων στρωμάτων, ιδίως όσων βρίσκονται έξω από τον κρατικό τομέα. Η κρίση εξαφάνισε μεγάλα τμήματα των αυτοαπασχολούμενων, καθώς και χιλιάδες μικροϊδιοκτήτες.

Η πολιτική της εσωτερικής υποτίμησης, η οποία επιλέχθηκε από τους δανειστές της Ελλάδας και εκτελέστηκε υποδειγματικά από τις εγχώριες κυβερνήσεις, δημιούργησε ακόμα μεγαλύτερο έλλειμμα στο εξωτερικό ισοζύγιο αγαθών, συνέχισε και όξυνε (αντί να αμβλύνει) την κρίση χρέους, μείωσε τα εισοδήματα των εργαζομένων τάξεων και δεν επέτρεψε στη χώρα να χρησιμοποιήσει παραδοσιακά εργαλεία της οικονομικής πολιτικής που θα είχε στη διάθεσή της εάν διέθετε εθνικό νόμισμα.

Το ίδιο διάστημα αποδυναμώθηκαν οι συλλογικές αξίες της αλληλεγγύης και της αγωνιστικής διεκδίκησης για βελτίωση των συνθηκών εργασίας και διαβίωσης. Η εργατική τάξη κατά τη διάρκεια της κρίσης εμπέδωσε μια ατομοκεντρική αντίληψη κι ερμηνεία της κοινωνικής πραγματικότητας και καθηλώθηκε σε μια συμπεριφορά «ικέτη της κρατικής κι εργοδοτικής εξουσίας». Οι λαϊκές τάξεις στην Ελλάδα βρίσκονται σε κοινωνική κάθοδο κι εμφανίζουν έλλειψη διάθεσης εμπλοκής σε διαδικασίες συλλογικής διεκδίκησης και κινητοποιήσεων.

Λαϊκές τάξεις και κουλτούρα

Το δεύτερο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στην έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Ελευσίνα κι αφορά τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουν την έννοια του πολιτισμού οι κάτοικοι της πόλης, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο καταναλώνουν πολιτιστικά προϊόντα (μουσική, θέατρο, συναυλίες, βιβλία κ.λπ.). Στο τμήμα αυτό του βιβλίου ο συγγραφέας θα αναλύσει, μεταξύ πολλών άλλων, δύο σημαντικές έννοιες για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο συνδέεται ο πολιτισμός και οι λαϊκές τάξεις σε μια από τις πιο ιδιαίτερες πόλεις της Ελλάδας: τις «στρατηγικές συγκατάβασης» και το «γούστο της ανάγκης».

Οι στρατηγικές συγκατάβασης είναι η (υποκριτική) προσπάθεια που καταβάλλεται από τις άρχουσες τάξεις και την οικονομικοπολιτική ελίτ να μειώσει τις αποστάσεις που τη χωρίζουν από το βιοτικό ύφος και τη «λαϊκή κουλτούρα». Όσον αφορά το γούστο της ανάγκης, ο συγγραφέας το προσδιορίζει ως το σύνολο των επιλογών καθημερινής διαβίωσης των λαϊκών τάξεων (από το ντύσιμο και τη σύνθεση της διατροφής μέχρι την επιλογή διασκέδασης, τις διακοπές κ.ά.), σύνολο επιλογών το οποίο διαμορφώνεται από ταξικά χαρακτηριστικά και περιορίζεται από αντικειμενικούς αποκλεισμούς μέχρι να καταστεί αληθινό βίωμα των «αφανών».

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου παρουσιάζονται αποσπάσματα συνεντεύξεων εργαζομένων στην πλειοψηφία τους στις βαριές, ρυπογόνες βιομηχανίες που υπήρχαν στην ευρύτερη περιοχή της Ελευσίνας. Πρόκειται για συγκλονιστικές και συγκινητικές ιστορίες αγώνα για την επιβίωση, αλλά και μαρτυρίες για τη μετεξέλιξη των λαϊκών τάξεων από το χθες στο σήμερα.

Την τελευταία δεκαετία έχουν κυκλοφορήσει στην Ελλάδα αρκετά βιβλία για τις κοινωνικές παραμέτρους και τις φρικτές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης που το διεθνές κεφάλαιο και οι υπερεθνικοί μηχανισμοί του επέβαλαν στην Ελλάδα σε αγαστή συνεργασία με τους πρόθυμους ευρωκόλακες των Αθηνών. Είχαμε όμως καιρό να διαβάσουμε μια συγκροτημένη, άρτια και καταιγιστική μελέτη για τους «αφανείς» αυτής της χώρας. Είχαμε καιρό να διαβάσουμε ένα κείμενο με τέτοια αγάπη για το αντικείμενο της μελέτης του –τις λαϊκές τάξεις–, με τόσο διεισδυτική ματιά, με τέτοια αφοσίωση στην ανάδειξη των προβλημάτων, αλλά κυρίως των αιτιών που τα προκαλούν. Η ζεστή, ανθρώπινη ματιά του καθηγητή Παναγιωτόπουλου και η δουλειά της ομάδας του αξίζουν το ενδιαφέρον μας. Ειδικά όσων από εμάς θεωρούμε ότι ανήκουμε στους «αφανείς»…

Οι αφανείς: Κοινωνιολογία των λαϊκών τάξεων στην Ελλάδα
Νίκος Παναγιωτόπουλος
Πεδίο
800 σελ.
ISBN 978-960-635-283-6
Τιμή €39,90