Νίκος Καζαντζάκης: «Αναφορά στον Γκρέκο»

Είμαι εξαντλημένος κι ευτυχής. Ένα μάθημα μεγάλο γίνεται για μένα ο Γκρέκο, ένα πρότυπο, ένα νόημα που πρέπει να ακολουθήσω […] Να δώσει ο Θεός η συνάντησή μας να καρπίσει…
(Ν.Κ.)

Ο Καζαντζάκης βγαίνει στην Αναφορά όπως ο αξιωματικός στον στρατηγό. Και αυτοβιογραφείται. «Σας λέω, ετοιμάζουμαι». Σ’ αυτή την Αναφορά-αυτοβιογραφία, επιλέγει για συνοδοιπόρο του τον Γκρέκο. Έτσι, η Αναφορά στον Γκρέκο δεν ακολουθεί την ορθόδοξη μορφή μιας τυπικής αυτοβιογραφίας, αλλά μιας ιδιότυπης

αυτοβιογραφίας, γραμμένης λογοτεχνικά, εμπλουτισμένης με σημειώσεις, ημερολόγια, αυτούσια ή παραλλαγμένα τμήματα από επιστολές ή έργα του, ένα είδος κειμένου που σήμερα το λέμε μεικτό και νόμιμο. Μια αυτοβιογραφία γεμάτη από λυρισμό, στοχασμό, προβληματισμό, αγάπη, σεβασμό και αποδοχή του τέλους. Το μεικτό είδος αυτό δεν είναι εφεύρεση του Καζαντζάκη. Το έχουν επιχειρήσει και άλλοι: ο Πετράρχης, ο Ρουσό, ο Γκαίτε, ο Ζιντ.

Η Χριστίνα Ντουνιά, ομότιμη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας, που υπογράφει τον Πρόλογο και το Επίμετρο του βιβλίου, σημειώνει πως ο Καζαντζάκης, σε δημοσιευμένη επιστολή του προς τη σύζυγό του Ελένη Σαμίου, στις 20.12.26, αναφέρεται σε έργο που αποκαλεί «αυτοβιογραφία»· σε ποιο όμως έργο δεν είναι απολύτως γνωστό, γιατί και η Ασκητική, ο Βραχόκηπος, ο Αλέξης Ζορμπάς, Ο Φτωχούλης του Θεού και η Οδύσσεια συγγενεύουν με την Αναφορά, στην οποία θα βρούμε ψήγματα από όλα όσα έγραψε. Όσο για την Ασκητική, ο ίδιος ο δημιουργός γράφει πως είναι μια «φοβερή αιματηρή κραυγή που θ’ ακουστεί μετά το θάνατό μου». Έτσι και η Αναφορά είναι έργο λογοτεχνικό, πλασμένο από τη σάρκα και το αίμα του, συνθεμένο από τα ίδια υλικά, όπως και όλα τα άλλα.

Στην Αναφορά ο Καζαντζάκης προβαίνει σε ένα είδος απολογισμού της ζωής του, στην οποία επέλεξε να τηρήσει τον κανόνα να είναι Άνθρωπος και να ανεβεί τον Γολγοθά όπως ο Χριστός. Να μη λιποψυχήσει. Πρότυπό του είναι ο Γκρέκο, ο αναγεννησιακός του πρόγονος, ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ο οποίος είναι ήδη εκεί ψηλά και τον περιμένει, όπως ο Χριστός τον κόμητα Οργκάθ. Εκείνος ο ανήφορος και το στενό πέρασμα που πρέπει να περάσει ο Οργκάθ είναι το ίδιο με εκείνο που πρέπει να περάσει ο Καζαντζάκης για να φτάσει στον «παππού», Γκρέκο. Είναι εκείνος ο ανήφορος που είχε και ο ίδιος ο Γκρέκο για να φτάσει στον δικό του στόχο, στον δικό του θεό.

Η Αναφορά περιλαμβάνει την πνευματική περιπέτεια της ζωής του, όχι όμως τα γεγονότα της καθημερινής ζωής. Η προσωπική του ζωή δεν έχει καμία σημασία. Σημασία έχουν μόνο «Τα τέσσερα κύρια σκαλοπάτια που πάτησα για να φτάσω στη σημερινή “κραδαινόμενη” εξισορρόπηση. […] Έγραφα και καμάρωνα, ήμουν θεός κι έκανα ό,τι ήθελα, μετουσίωνα την πραγματικότητα, την έπλαθα όπως θα ’θελα και θα ’πρεπε να ’ναι […] έπλαθα, ξέπλαθα, καθώς μου κανοναρχούσε το κέφι μου, λέφτερα, χωρίς να πάρω κανενός την άδεια». Θα θυμίσω εδώ μια φράση του Θερβάντες από τον Δον Κιχώτη: «Δεν μ’ αρέσει ο κόσμος όπως είναι, γι’ αυτό τον πλάθω όπως μου αρέσει».

{jb_quote} Μια αυτοβιογραφία γεμάτη από λυρισμό, στοχασμό, προβληματισμό, αγάπη, σεβασμό και αποδοχή του τέλους. {/jb_quote}

Η Ντουνιά, στο διεξοδικότατο Επίμετρο του βιβλίου, κάνει λόγο για την «αληθινότερη αλήθεια» που αναζητεί ο Καζαντζάκης μέσα στο έργο του και καταλήγει στο ρητορικό ερώτημα: «υπάρχει τίποτα αληθινότερο από την αλήθεια; Ναι, το παραμύθι· αυτό δίνει νόημα αθάνατο στην εφήμερη αλήθεια». Κι αυτή η καζαντζακική απόφανση με οδηγεί κατευθείαν στον «απόγονο» Οδυσσέα Ελύτη, που σημειώνει: «το ψέμα μου είναι τόσο αληθινό που ακόμα καιν τα χείλη μου» (Μαρία Νεφέλη).

Ο Καζαντζάκης, λοιπόν, γράφει ένα βιβλίο συνομιλίας με τον Γκρέκο και κάνει κάτι που ξέρει ότι το έχουν επιχειρήσει και άλλοι· «είναι μια παμπάλαιη ανάγκη του δημιουργού να κουβεντιάσει μ’ έναν αγαπημένο νεκρό που του ’χει εμπιστοσύνη και να του πει τον πόνο του».

Στο κείμενο που υπογράφει η Ελένη Ν. Καζαντζάκη, στη Γενεύη, 15 Ιουνίου 1961, ο Καζαντζάκης ζητά από τον Θεό «δέκα χρόνια διορία […] να τελέψει το έργο […] Να ’ρθει ο Χάρος να πάρει μονάχα ένα τσουβάλι κόκκαλα». Ο ίδιος ένιωθε νέος και ο καθηγητής Χαϊλμάγιερ φώναζε θριαμβευτικά: «Τούτος ο άνθρωπος είναι γερός!» και ο Καζαντζάκης έτρεχε γιατί νόμιζε πως είχε φτερά. Ήθελε να τελειώσει τη μετάφραση της Οδύσσειας, «για να μη κατεβώ κουτσοπόδαρος στον Άδη». Παράλληλα, έκανε χίλια πράγματα. Το εμβόλιο, όμως, που δεν το έλαβε υπόψη του ο Θεός, τον οδήγησε πρόωρα στο τέλος:

μαζεύω τα σύνεργά μου: όραση, ακοή, γέψη, όσφρηση, αφή, μυαλό […] γυρίζω […] στο χώμα. Όχι γιατί κουράστηκα να δουλεύω, δεν κουράστηκα, μα ο ήλιος εβασίλεψε…

«Ήταν τίμιος, άδολος, αθώος, γλυκύτατος με τους άλλους, άγριος μονάχα με τον εαυτό του…» γράφει η Ελένη.

Η επιμελήτρια του βιβλίου, Βίκυ Κατσαρού, μας ενημερώνει για όποιες αλλαγές και προσαρμογές έγιναν στην παρούσα έκδοση –γλώσσα, ορθογραφία, στίξη, γραμματοσειρά– ώστε το κείμενο να μην αποκλίνει από τη σύγχρονη τυπογραφία. Πράγματα πολύ χρήσιμα στον παρατηρητικό και απαιτητικό αναγνώστη, ο οποίος, καταπρόσωπο, πλέον αντιμετωπίζει τον χείμαρρο Καζαντζάκη και ακούει τη φωνή του:

Ήμουν άνθρωπος με ζεστή σάρκα και αχόρταγη ψυχή!

Για τη ζωή του: η μόνη αξία που της αναγνωρίζω είναι… να φτάσει στην κορυφή που αυθαίρετα ονομάτισα Κρητική ματιά…

…η κόκκινη γραμμή, καμωμένη από στάλες αίμα μου… σημαδεύει την πορεία μου ανάμεσα στους ανθρώπους, τα πάθη, τις ιδέες. Κάθε άξιος άνθρωπος ανεβαίνει τον Γολγοθά του...

…φτάσε όπου μπορείς… φτάσε όπου δεν μπορείς…

…αλάτι, φωτιά, νερό – τα τρία πολύτιμα αγαθά της ερήμου…

Τι… χάρη από το αγκωνάρι του θεμελιού ως την ερωτική καμπυλότητα του τρούλου…

…Κι ο Άγγελος ο χαλκοπράσινος …λεβέντης με σγουρά μαλλιά, αναδεμένα με φαρδιά κορδέλα, με τ’ ορμητικό δρασκέλισμα, και το στέρεο καταστρόγγυλο γόνατο! Σαν να ’ναι αρραβωνιαστικός και πάει… Πού πάει με τόση χαρά και βιάση;

…Πρώτη φορά, επιστρέφοντας από το Άγιον Όρος, ένιωσα πως ο Χριστός γυρίζει πεινασμένος κι άστεγος, κιντυνεύει, κι ήρθε η σειρά του ανθρώπου να τον σώσει…

Δεν θα χωριστούμε ποτέ! […] θα ζευτούμε σαν δυο βόδια να οργώσουμε τη γη μας…

…έρχουμαι να ξαπλώσω δίπλα σου, να γίνω χώμα […] να περιμένουμε μαζί κι οι δυο τη Δευτέρα Παρουσία […] Παππού, καλώς σε βρήκα!

Όσες φορές, αναγνώστη, κι αν έχεις αξιωθεί να διαβάσεις την Αναφορά, πάλι θα αισθανθείς ότι ο μέγας Καζαντζάκης ζει και ξαναζεί τη Δευτέρα και πολλαπλή Παρουσία.

Αναφορά στον Γκρέκο
Νίκος Καζαντζάκης
Διόπτρα
672 σελ.
ISBN 978-618-220-139-8
Τιμή €19,90