Ν.Ε. Καραπιδάκης: «Ελοΐζα και Αβελάρδος»

Με τίτλο Ελοΐζα και Αβελάρδος: Τέσσερα γράμματα έρωτα, ματαίωσης και λύτρωσης του 12ου αιώνα, κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Πατάκη, στη σειρά Πολύτιμοι λίθοι, που διευθύνει ο Χάρης Βλαβιανός, μια από τις πιο αξιόλογες φιλολογικές εργασίες της χρονιάς που μας πέρασε. Η εργασία, υπογεγραμμένη από τον ομ. καθηγητή Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο Νίκο Ε. Καραπιδάκη (μετάφραση από τα λατινικά – εισαγωγή – σχόλια), ενός πραγματικού «μνημείου ερωτικού λόγου», προσφέρεται στο σύγχρονο αναγνωστικό κοινό όχι μονοδιάστατα ως μια ρομαντική, ιδανικευμένη

αισθηματική ιστορία των μεσαιωνικών χρόνων της Ευρώπης. Αλλά και ως ένα πολυπρισματικό κάτοπτρο των πολλαπλών συγκρούσεων –θρησκευτικών, κοινωνικών, ηθικών, ψυχολογικών–, που εγείρουν για τον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα πολλά ερωτηματικά και προκλήσεις. Και βέβαια εικονίζουν και καθιστούν κατανοητή την τραγικότητα της ερωτικής ιστορίας των δύο εραστών –και στη συνέχεια συζύγων–, που δεν επέπρωτο ωστόσο να ζήσουν μαζί.

Ο Peter Abelard (1079 – 21 Απριλίου 1142) υπήρξε μια χαρισματική προσωπικότητα της διανόησης και της τέχνης κατά τον 12ο αιώνα. Φιλόσοφος, θεολόγος, αλλά και ποιητής και μουσικός. Θεωρείται ο πρώτος διανοούμενος του ευρωπαϊκού Μεσαίωνα, ο οποίος με βάση τον Αριστοτέλη και την αριστοτελική λογική θα «αναγνώσει» και θα ερμηνεύσει θέματα πίστης προκαλώντας με τις τολμηρές του αναλύσεις τη συντηρητική παράδοση, γεγονός που, σε συνδυασμό με τις διώξεις και τις δραματικές περιελίξεις της ζωής του, θα τον αναδείξει σε ήρωα ενός πρώιμου Διαφωτισμού.

Αναφέρουμε την έννοια του Διαφωτισμού μέσα στην καρδιά του Μεσαίωνα. Είναι γνωστό βέβαια ότι η ιστορική θεώρηση της περιόδου από τον εξέχοντα μεσαιωνολόγο Ζακ Λε Γκοφ ανατρέπει εντελώς την παγιωμένη εικόνα της περιόδου ως μιας σκοταδιστικής εποχής, όπου δεσπόζει η μαγεία, οι θρησκευτικές προκαταλήψεις, η απαιδευσία, ο κοινωνικός αυταρχισμός, η ποινικοποίηση της αντίδρασης, η απουσία επιστημονικής-ορθολογικής αντιμετώπισης της ζωής. Από τους κυριότερους εκπροσώπους της Nouvelle Histoire o Ζακ Λε Γκοφ, διάδοχος και συνέχεια των Λισιέν Φεβρ, Μαρκ Μπλοχ, Φερνάν Μπροντέλ, θα ανα-θεωρήσει τη μεσαιωνική ιστορία, αξιοποιώντας όλους «τους τρόπους του σκέπτεσθαι και του αισθάνεσθαι», κατά τον Μαρκ Μπλοχ, εντάσσοντας στους ερευνητικούς σκοπούς του τη διεπιστημονική σύζευξη των κοινωνικών επιστημών. Οι διανοούμενοι στον Μεσαίωνα, το πρώτο σημαντικό του έργο πάνω σ’ αυτή τη γραμμή, αναγνωρίζει στο πρόσωπο του Αβελάρδου τον πρώτο διανοούμενο του ευρωπαϊκού χώρου. Είναι γεγονός ότι ο Αβελάρδος (1079-1142), πριν από την «επιστροφή» του Αριστοτέλη στη μεσαιωνική σκέψη, είχε προσδώσει στη γηγενή λατινική παράδοση στον χώρο της φιλοσοφίας τη μεγαλύτερη ένταση. Παρόλο που το φιλοσοφικό του έργο «συνομιλεί» με τη θεολογική σκέψη, εντούτοις η διαλεκτική που αναπτύσσει με τα θεολογικά εννοιολογικά περιβάλλοντα τον καθιστούν έναν σημαντικό ρασιοναλιστή στοχαστή και τον πρώτο νομιναλιστή φιλόσοφο. Η διεισδυτικότητα στη λογική επεξεργασία των θρησκευτικών δογμάτων, η ιδιοφυής πρόσληψη της γνώσης και η αποδεικτική ικανότητα στην τεκμηρίωση των θέσεών του τον φέρουν σε σύγκρουση με την κατεστημένη θρησκευτική πραγματικότητα του καιρού του. Η ακτινοβολία του στους φοιτητές και στα ευρύτερα σύνολα, η ανυποχώρητη και θαρραλέα φύση του ήταν ένας ακόμα λόγος που θα τον οδηγήσει σε απηνή διωγμό, σε διαρκείς μετακινήσεις και περιπέτειες.

Κορυφαία τραγωδία θα είναι ο μεγάλος έρωτας που θα αναπτυχθεί ανάμεσα στον Αβελάρδο και τη μικρότερη, κατά μια εικοσαετία περίπου, μαθήτριά του, τη χαρισματική Ελοΐζα (1098-1164), που υπήρξε μια από τις πιο πεπαιδευμένες γυναίκες της εποχής της. Την εκπαίδευσή της είχε εμπιστευτεί ο θείος της Φουλμπέρτος, πρεσβύτερος στον καθεδρικό ναό της Παναγίας των Παρισίων, στον περίφημο δάσκαλο Αβελάρδο. Οι δυο τους θα ζήσουν έναν θυελλώδη έρωτα, θα αποκτήσουν ένα παιδί, τον Αστρολάβο, και στη συνέχεια θα παντρευτούν –παρά την πείσμονα άρνηση της Ελοΐζας–, για να αποκατασταθεί έτσι η τιμή της. Η κατάσταση όμως περιπλέκεται, οι συγγενείς της, και προπάντων ο θείος της, με δόλο θα δωροδοκήσουν τον υπηρέτη του Αβελάρδου, ο οποίος θα εισχωρήσει νύχτα στον κοιτώνα του και θα του στερήσει για πάντα τον ανδρισμό με την απαίσια πράξη του ευνουχισμού του. Μετά την προσωπική τραγωδία του Αβελάρδου, ο ίδιος θα ακολουθήσει τον μοναστικό βίο στο μοναστήρι του St. Denis και η Ελοΐζα, έπειτα από παραίνεσή του, θα καταλήξει ηγουμένη στο μοναστήρι της κοινότητας των Παρακλητικών (Le Paraclet), το οποίο είχε ο Αβελάρδος ιδρύσει.

Η ερωτική τραγωδία της Ελοΐζας και του Αβελάρδου είναι ένα από τα πιο συγκλονιστικά ερωτικά δράματα στη διάρκεια του ευρωπαϊκού Μεσαίωνα, που αποτυπώνει την αντίσταση της πεφωτισμένης διανόησης απέναντι στη θεοκρατική σκέψη της περιόδου, ενώ ταυτόχρονα αναδεικνύει την τόλμη του έρωτα να υπερβαίνει, μέχρι τα όρια του τραγικού, τα κατεστημένα ήθη και τα κοινωνικά τους «ποινολόγια». Η ζωή τους είναι σχετικά γνωστή και ο έρωτάς τους δίπλα από τα μεγάλα ειδύλλια της ιστορίας του έρωτα, όπως του Δάντη και της Βεατρίκης στο Vita Nuova και τη Θεία Κωμωδία του, του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας στην ομώνυμη σαιξπηρική τραγωδία, ή του γνωστού αυλικού ειδυλλίου του Ιππότη της Στρογγυλής Τραπέζης Σερ Λάνσελοτ και της βασίλισσας Γκουίνεβιρ.

{jb_quote}Μια από τις πιο αξιόλογες φιλολογικές εργασίες της χρονιάς που μας πέρασε.{/jb_quote}

Εκτός από τα γεγονότα που καταγράφονται στα δημόσια αρχεία, οι ψυχικοί και συναισθηματικοί κραδασμοί του Αβελάρδου και της Ελοΐζας αποκαλύπτονται τόσο στην αυτοβιογραφική κατάθεση του Αβελάρδου Historia calamitatum (Η ιστορία των συμφορών μου), όσο και στη δραματική αλληλογραφία του με την Ελοΐζα. Στο 6ο κεφάλαιο της Historia calamitatum περιγράφει με τα παρακάτω λόγια το φλογερό πάθος που τους ένωσε, ώστε η φιλοσοφική ένταση του στοχασμού του να υποχωρήσει μπροστά στον λυρικό καταιγισμό των ερωτικών ποιημάτων του:

…Ήμασταν ενωμένοι πρώτα στην κατοικία που στέγαζε την αγάπη μας και μετά στις καρδιές που φλέγονταν απ’ αυτήν. Με το πρόσχημα της μελέτης περνούσαμε τις ώρες μας στην ευτυχία της αγάπης και η μάθηση μας παρείχε τις μυστικές ευκαιρίες που λαχταρούσε το πάθος μας. Ο λόγος μας ήταν περισσότερο αγάπης λόγος παρά για βιβλία που ήταν ανοιχτά μπροστά μας. Τα φιλιά μας ήταν πολύ περισσότερα από τα λόγια μας. Τα χέρια μας αναζητούσαν λιγότερο το βιβλίο παρά το στήθος του άλλου – η αγάπη ένωνε τα μάτια μας πολύ περισσότερο από ό,τι το μάθημα τα τραβούσε στις σελίδες των βιβλίων μας… Κανένας βαθμός στην πρόοδο της αγάπης δεν έμεινε ανεξιχνίαστος από το πάθος μας, και αν η ίδια η αγάπη μπορούσε να φανταστεί κάποιο θαύμα άγνωστο ακόμα, το ανακαλύψαμε. Και η απειρία μας από τέτοιες απολαύσεις μάς έκανε ακόμη πιο ένθερμους στην επιδίωξή μας γι' αυτές, ώστε η δίψα του ενός για τον άλλον δεν έλεγε να σβήσει…

Έπειτα από πολλές αμφισβητήσεις που δέχτηκαν οι επιστολές των δύο εραστών στη διάρκεια των φιλολογικών τους προσεγγίσεων ανά τους αιώνες και μέχρι τον 20ό, σήμερα θεωρούνται ένα αδιάσπαστο σύνολο, που συγκεντρώθηκε σε χειρόγραφο των αρχών του 13ου αιώνα. Έχει επίσης δειχθεί ότι οι επιστολές αυτές έχουν συντεθεί από δύο διαφορετικούς συγγραφείς, τον Αβελάρδο και την Ελοΐζα, άρα φέρουν τη σφραγίδα γνησιότητας των δημιουργών τους, γραμμένες σύμφωνα με τις παρισινές συνήθειες γραφής, όπως διδάσκονταν κατά τον 12ο αιώνα στις σχολές της Γαλλίας (σ. 51-54).

Τι είναι η παρούσα έκδοση του καθηγητή Νίκου Καραπιδάκη και τι προσφέρει τόσο στους ειδικούς όσο και στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό;

Με αφετηρία την επιλογή τεσσάρων μόνον επιστολών από το σύνολο των οκτώ, ο ανθολόγος επιλέγει να μεταφράσει τις τέσσερις ερωτικές επιστολές, οι οποίες παρεμβαίνουν στον ηθικό και διδακτικό –παραβολικό– χαρακτήρα του έργου, ένα είδος μεσαιωνικού παραδείγματος (exemplum), που στοχεύει στη μετάνοια και συνακόλουθα στη σωτηρία του πιστού (σ. 56). Είναι αναμφισβήτητα το πιο λογοτεχνικό και συγκινησιακά φορτισμένο τμήμα της επιστολογραφίας, καθώς εστιάζει στην ιδιωτική σφαίρα και στο προσωπικό δράμα που έφερε τους δύο ήρωες από την εγκόσμια πραγματικότητα στη μοναστική ζωή. Εδώ όμως θα παρακολουθήσουμε και τους «δισσούς λόγους» των κεντρικών ηρώων και τον εξατομικευμένο τρόπο με τον οποίο βιώνουν τις δραματικές περιπλοκές της ζωής τους. Το αποτέλεσμα είναι να ανελίσσονται, μέσα από τα γράμματά τους, οι δύο διαφορετικοί πολιτισμικοί κώδικες της μεσαιωνικής κοινωνίας και ειδικότερα της «ηθογραφίας» του έρωτα. Η θεώρηση της Ελοΐζας και οι συμπεριφορές της αντιπροσωπεύουν το ιδεώδες του αυλικού έρωτα, όπως περίπου διαμορφώνεται κατά τον 12ο αιώνα στο έργο του Ανδρέα Καπελλάνου De amore (κι αυτό από το Ars amatoria του Οβιδίου) και στηρίζεται στις βασικές αρχές: «Ο γάμος δεν είναι πραγματική δικαιολογία για να μην ερωτευθεί κάποιος. Αυτός που δεν ζηλεύει δεν μπορεί να αγαπήσει. Κανείς δεν μπορεί να δεσμευτεί σε διπλό έρωτα. Όταν η ερωτική σχέση γίνεται γνωστή, σπάνια αντέχει». Αντίδραση στην αυστηρότητα της εκκλησιαστικής παράδοσης, που καταδικάζει τον έρωτα και το ερωτικό πάθος, που μόλις και δέχεται τον γάμο και την ηθική του, ο αυλικός έρωτας τοποθετεί τον έρωτα πάνω από όλους τους κοινωνικούς και θρησκευτικούς νόμους.

Ο αυλικός έρωτας –καθώς μας πληροφορεί ο Ν. Καραπιδάκης στην Εισαγωγή– αναπτύσσεται αρχικά στην κοινωνική ομάδα των ευγενών αλλά θα βρει απήχηση και σε άλλες κοινωνικές ομάδες, καθώς εκκοσμικεύει και απελευθερώνει τον έρωτα ως σύνολο αρετών και αξιών (ηθικών και αισθητικών), που χωρίς να παραγνωρίζει τον πλατωνικό έρωτα εντούτοις δεν αποκλείει ούτε καταδικάζει τη σαρκική ένωση (σ. 59-64). Η Ελοΐζα θα ρυθμίσει τις πράξεις και τους λόγους της εκπροσωπώντας την τόλμη και τη γενναιότητα, την παρρησία και την ελευθεριότητα αυτού του ιδεώδους, μη φειδόμενη λέξεων, εκφράσεων, ανάκλησης του παρελθόντος εγκόσμιου χρόνου τους, παρακλήσεων φορτισμένων από το βίωμα της στέρησης του σαρκικού έρωτα και του βασανιστικού νόστου της παράφορης έκφρασής του. Συνεπής στην ευγένεια των αισθημάτων της, στην ακλόνητη αφοσίωσή της στον αγαπημένο της, στην πίστη της ότι ένας γάμος θα κατέστρεφε το μεγαλείο του έρωτα, η Ελοΐζα θα εξακολουθήσει να περιβάλλει τη γραφή της και μέσα από το μοναστικό της κελί με την ένταση του πάθους που έμενε άσβεστο μέσα της κι ερχόταν να υπονομεύσει την παρούσα αναγκαστική συνθήκη της.

{jb_quote}Ανελίσσονται, μέσα από τα γράμματά τους, οι δύο διαφορετικοί πολιτισμικοί κώδικες της μεσαιωνικής κοινωνίας και ειδικότερα της «ηθογραφίας» του έρωτα.{/jb_quote}

Αντίθετα –και πολύ ψυχολογημένα– ο Αβελάρδος, έχοντας τρωθεί αθεράπευτα στην πραγματική και συμβολική έκφραση του ανδρισμού του, και μέσα από μια βαθιά βασανισμένη διάνοια, θα της διαμηνύει την ανωτερότητα της πνευματικότητας σε σχέση με τη σάρκα και θα εκλιπαρεί την ηγουμένη Ελοΐζα του μαζί με τις αδελφές μοναχές να προσεύχονται για τη σωτηρία του. Οι παραδειγματικές του αναφορές από τα θεολογικά κείμενα και η φιλοσοφική του εμβάθυνση ιχνηλατούν τη στοχαστική του περιπέτεια στην ακανθώδη via dolorosa που ανεβαίνει καθημερινά και που τον καθιστά «εξαϋλωμένο» ήρωα μιας υπέρτατης ανθρώπινης τραγωδίας.

Ακριβώς αυτή τη διαφορετικότητα στην ατμόσφαιρα που αναδίνεται από τα επιστολικά κείμενα και τη λογοτεχνική τους ποιότητα πετυχαίνει ο καθηγητής Ν. Καραπιδάκης, όχι μόνο με την επιλογή των συγκεκριμένων επιστολών, αλλά και με την ενσυναισθητική μεταφραστική του δεξιότητα. Πρόκειται για μια δυσχερή απόδοση του πρωτότυπου κειμένου από τα μεσαιωνικά λατινικά στη νεοελληνική γλώσσα, με σεβασμό και ισόρροπη απόδοση του γλωσσικού περιβάλλοντος της γλώσσας-πηγής στη γλώσσα-στόχο. Ένας verborum pensitator είναι ο μεταφραστής των επιστολών, με τη θετική σημασία που αποδίδει στον όρο ο σπουδαίος θεωρητικός της μετάφρασης Βαλερί Λαρμπό, o oποίος θεωρεί ότι το ουσιώδες της εργασίας του μεταφραστή είναι το «ζύγισμα των λέξεων». Κι αυτό το ζύγισμα είναι που παράγει τη ζωντάνια των λέξεων, το σπαρτάρισμα της ίδιας της ζωής, καθώς αναβλύζει ο παλμός, το ζωντανό της ρεύμα, ο έρωτας και το πάθος των συναισθημάτων.

Επιπλέον, η εμπεριστατωμένη «Εισαγωγή», που προηγείται της παράθεσης των πρωτογενών κειμένων, ο πλούσιος σχολιασμός και το επιλογικό χρονολόγιο –διαφωτιστικό της ιστορικότητας των ηρώων– συνιστούν μια εξαιρετική φιλολογική εργασία, που παρακολουθεί τόσο την πραγματική ιστορία της ζωής των δύο τραγικών εραστών, αλλά και τη φιλολογική διαδρομή και τις αντίστοιχες ερμηνευτικές περιπέτειες των επιστολών μέχρι τη σημερινή, τεκμηριωμένη αποδοχή της γνησιότητάς τους. Ταυτόχρονα, ο Ν. Καραπιδάκης, αξιοποιώντας πλούσιες βιβλιογραφικές πηγές, αναπαράγει την κοινωνική και πολιτισμική πραγματικότητα και τα ήθη της μεσαιωνικής κοινωνίας κατά τον 12ο αιώνα, συνθήκες που προσδιορίζουν και τη διαφορετική (ταξική) έκφραση των συναισθημάτων και ιδιαίτερα του ερωτικού πάθους, στο οποίο οι τραγικοί ήρωες αιχμαλωτίζονται.

Στην παρούσα έκδοση, ο φιλόλογος ή ο κοινωνικός επιστήμονας θα αναγνωρίσει και θα απολαύσει μια συνολικά εξαίρετη επιστημονική και λογοτεχνική εργασία. Ο κάθε αναγνώστης θα «ακούσει» τον άτακτο σφυγμό δύο δραματικών εκπροσώπων του ρομαντικού έρωτα, που συγκρούονται με την εποχή και την ψυχή τους, με τη δύναμη που τους προσπορίζει το βίωμα του μεταπλασμένου σε πνευματική συνθήκη έρωτά τους – όπως ο καθένας από τους δύο τον διαχειρίζεται στη φυλακή της ψυχής του. Αλλά ο κάθε αναγνώστης, εκτός από την αισθητική συγκίνηση που η ανάγνωση εγγυάται, θα κρίνει ενδεχομένως και θα στοχαστεί πάνω στην –αμφιλεγόμενη– πρόοδο ή την ανακυκλούμενη παλινδρόμηση των ανθρώπινων πολιτισμών προς τον σκοταδισμό και τις ανεξάντλητες μεταμορφώσεις της ανθρώπινης βαρβαρότητας.

Ελοΐζα και Αβελάρδος
Τέσσερα γράμματα έρωτα, ματαίωσης και λύτρωσης του 12ου αιώνα
Μετάφραση από τα λατινικά – Εισαγωγή – Σχόλια: Ν.Ε. Καραπιδάκης
Εκδόσεις Πατάκη
σ. 160
ISBN: 978-960-16-6331-9
Τιμή: 7,70€