Victor Hugo: «Κλοντ Γκε»

«Ας καυχιούνται οι άλλοι για τις σελίδες που έχουν γράψει/ εγώ νιώθω περήφανος για κείνες που έχω διαβάσει…» Ξαναθυμήθηκα τους στίχους του Μπόρχες διαβάζοντας τον Κλοντ Γκε, την –εμπρηστική για τις ναρκωμένες συνειδήσεις– νουβέλα του Β. Ουγκό. Και αναστατώθηκα όπως τότε με τα ευτυχισμένα διαβάσματα των παιδικών και εφηβικών μας χρόνων, τότε που νιώθαμε ότι κάτι βαθύτερο συμβαίνει με τη μεγάλη λογοτεχνία μέσα μας και δεν μπορούσε, ούτε μας απασχολούσε άλλωστε, να καταλάβουμε τι ήταν αυτό. Δεν ήταν απλώς η συγκίνηση από την ανέλιξη μιας συναρπαστικά πειστικής μυθοπλασίας,

που ερχόταν αιφνιδιαστικά και εξουδετέρωνε τον πραγματικό, δικό μας κόσμο και εγκαθίδρυε στον μικρόκοσμό μας, στη ζωή μας την ίδια, πρόσωπα, καταστάσεις, συναισθήματα μεγάλα και βασανιστικά. Αλλά και σκέψεις και συγκρίσεις με εποχές, με κανόνες και νόρμες και επιλογές, με παθιασμένες συναινέσεις ή καταδίκες για τα πραττόμενα των ηρώων.

{loadmodule mod_adsence-inarticle-makri} {loadposition adsence-inarticle-makri}

Σήμερα, η «επιστροφή» του Κλοντ Γκε ήρθε να φέρει ξανά στο προσκήνιο της σκέψης μου τη συζήτηση για τους κλασικούς, για την υψηλή «επικινδυνότητα» μιας λογοτεχνίας που διαποτίζει τη συνείδηση, κατευθύνοντάς την προς ακίνητα ιδεώδη και αξίες πέρα από την ευελιξία μιας μεταμοντέρνας χοάνης, που αφομοιώνει, σχετικοποιεί, συσκοτίζει…

Αλλά ποιος είναι ο Κλοντ Γκε; Θα μπορούσε, απλουστεύοντας την ιστορία του, να πούμε πως επρόκειτο για έναν κοινό μικροκλέφτη, που κλείστηκε στη φυλακή για την πράξη του. Και στη συνέχεια, μέσα στη φυλακή έγινε και εγκληματίας – σκότωσε τον διευθυντή των εργαστηρίων της φυλακής. Και στη συνέχεια δικάστηκε, σύμφωνα με τους άκαμπτους, για το έγκλημα και τον εγκληματία άνθρωπο, νόμους. Και στην επόμενη συνέχεια, αναμενόμενη από τα δικαστικά και ποινικά δεδομένα του 19ου αιώνα, καταδικάστηκε σε θάνατο. Και φυσικά, εκτελέστηκε. Αλλά πριν εκτελεστεί…

Κάπως έτσι, απισχνασμένα από την ιδιαίτερη χροιά τους συμβάντα, απογυμνωμένα από τις ανθρώπινες ιδιαιτερότητες, από των συνθηκών τις ιδιαιτερότητες και των περιστάσεων, από τα κίνητρα και τους ψυχολογικούς καταναγκασμούς, από τα ηθικά και κοινωνικά τους συμφραζόμενα, αντικρίζει με τη ρυθμισμένη «ρομποτική τεχνητή του νοημοσύνη» ο νόμος τον εγκληματία άνθρωπο – μέχρι και τον αιώνα του Κλοντ Γκε. Και υπακούοντας στη θεσμική αρχή ως σε μιαν αν-αίσθητη σπονδυλική στήλη, καταδικάζει αδιαφοροποίητα τον –κάθε– εγκληματία. Είναι η εποχή που ο «εγκληματίας» παγιδεύεται στην αυθεντία του συμβατικού νόμου, υπόλογος του κατασκευασμένου «νομικού εγκλήματος», ως η ενσάρκωση μιας απόλυτης ενοχής και διακινδύνευσης για την κοινωνική ευρυθμία και την κατεστημένη πραγματικότητα. Θα απαιτηθεί μια μακρά φιλοσοφική κυοφορία ιδεών από την εποχή του Καντ ώστε να υπάρξει ανάχωμα στον «ορθό λόγο», σύμμαχο των υπερβάσεων της εξουσιαστικής ορθολογικότητας στον ευρωπαϊκό χώρο και ευρύτερα. Η άτεγκτη οντολογία του νόμου βρίσκεται σε διαρκή αντιμαχία με τη δικαιοσύνη (κορυφαία αξία της συγκροτημένης θεσμικά κοινωνίας), καθώς δομείται μια υπόγεια συμμαχία μεταξύ εξουσιαστικού λόγου και δικαιικής τάξης. Γι’ αυτό και επιδιώκεται, με εργαλείο τον «νόμο» και τη νομική θεώρηση του εγκλήματος, ο έλεγχος πάνω στα θύματα της κοινωνικής αδικίας και της εκμετάλλευσης. Η έννοια του «πραγματικού εγκλήματος», που προκύπτει από τη θεώρησή του ως κοινωνικού φαινομένου, ενός γεγονότος δηλαδή που παράγεται μέσα στην κοινωνία και σε αλληλεξάρτηση με τις πραγματικές συνθήκες, θ’ ανοίξει τον δρόμο σε ποικίλες θεωρίες και απόψεις για τη φύση της εγκληματικής πράξης και την αιτιολογία της, μια φιλοσοφική και επιστημονική διαλεκτική που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Ο Ουγκό ζει τον κοινωνικό αυταρχισμό των αρχών του 19ου αιώνα, το αφόρητο άχθος των θυμάτων και των παριών της κοινωνικής ζωής, θυμάτων της αδιέξοδης φτώχειας και των συμπαρακόλουθων παρενεργειών της, που πλήττει κυρίως τα εργατικά στρώματα της πρώτης Βιομηχανικής Επανάστασης. Η διαύγεια των εικόνων του και ο παλλόμενος λυρικός, εγερτικός λόγος του θα τροφοδοτήσουν τις εξεγέρσεις της σκέψης –όπως συμβαίνει με κάθε πρόδρομο διαφωτιστικό λόγο, που μετατρέπεται σε πράξη–, παράγοντας τις ασυνέχειες της ιστορίας. Λίγα χρόνια μετά την καταδίκη σε θάνατο (19 Μαρτίου 1832) και την εκτέλεση του Κλοντ Γκε, ο Φρίντριχ Ένγκελς θα γράφει για την κατάσταση των φτωχών εργατών στην Αγγλία: «Στα πλαίσια της κοινωνικής του θέσης και του περιβάλλοντός του υφίσταται τις πιο ισχυρές πιέσεις για ανηθικότητα […] είναι φτωχός, η ζωή δεν έχει θέλγητρα γι’ αυτόν, όλες οι χαρές τού είναι απαγορευμένες, οι ποινές που προβλέπονται από τον νόμο δεν έχουν πια τίποτα το τρομερό γι’ αυτόν […] Ποιο λόγο μπορεί να έχει ο προλετάριος για να μην κλέψει. Είναι πολύ ωραίο να λέγεται “η ιδιοκτησία είναι ιερή” […] για κείνον όμως που δεν έχει τίποτα, αυτός ο ιερός χαρακτήρας αυτοεξαφανίζεται […] Μια τέτοια αθλιότητα αφήνει στον φτωχό εργάτη την επιλογή ανάμεσα στις ακόλουθες μονάχα πιθανότητες: να σιγοπεθαίνει από την πείνα, ν’ αυτοκτονήσει γρήγορα ή να πάρει αυτό που έχει ανάγκη, δηλαδή να κλέψει».

{jb_quote} Η ανθρώπινη περιπέτεια εγκιβωτισμένη μέσα στη θαρραλέα φωνή της λογοτεχνίας είναι βέβαιο ότι φωτίζει... {/jb_quote}

Ο Ένγκελς είναι ως να αντιγράφει το θλιβερό βιογραφικό του Κλοντ Γκε, του θλιμμένου ήρωα μιας από τις αναφερόμενες «αντικοινωνικές» επιλογές: της κλοπής. «Ο Κλοντ Γκε, ένας φτωχός εργάτης, με την αγαπημένη του και το παιδί που είχε αποκτήσει μαζί της […] Ο εργάτης ήταν άξιος, ικανός, ευφυής, κι ενώ είχε στερηθεί παντελώς την εκπαίδευση, είχε προικιστεί αφειδώς από τη φύση. Δεν ήξερε να διαβάζει, ήξερε όμως να σκέφτεται. Κάποιο χειμώνα έμεινε χωρίς δουλειά. Στο φτωχικό του, ούτε ψωμί ούτε φωτιά. Ο άνδρας, η αγαπημένη του και το παιδί τους κρύωναν και πεινούσαν. Ο άνδρας έκλεψε. Δεν ξέρω τι έκλεψε, δεν ξέρω πού έκλεψε. Ξέρω μόνο πως εκείνη η κλοπή εξασφάλισε τρεις μέρες ψωμί και φωτιά στη γυναίκα και στο παιδί, και στον άνδρα πέντε χρόνια φυλακή» (σ. 43).

Ο Ουγκό δεν κάνει μικροϊστορία, παρόλο που φέρει στο ιστορικό προσκήνιο ένα άφωνο υποκείμενο της ιστορίας του ευρωπαϊκού 19ου αιώνα. Ούτε διαμορφώνει έναν φαντασιακό «ιδεότυπο» – «μιαν απόπειρα ουτοπικής εκλογίκευσης της εμπειρικής πραγματικότητας». Ο Ουγκό πραγματώνει μια επανάσταση της σκέψης, παράγει μια ηφαιστειακή διανοητική και ψυχική αναταραχή, που εκβάλλει στο αίτημα κοινωνικής αναθεώρησης κατεστημένων θεσμών και λειτουργιών: του κράτους, της κοινωνίας, εντάσσοντας την ατομική παρέκκλιση στις εγκληματικές προκλήσεις της συγκροτημένης θεσμικά κοινωνίας. Αλλά και της αλλοτριωμένης ατομικής ψυχής, που σε κάθε επίπεδο ιεραρχημένης εξουσίας ασκεί τον απανθρωπισμό και τη βία της. Τα όρια και οι ρόλοι γύρω από την παρεκκλίνουσα πράξη μετατοπίζονται με θαυμαστή νηφαλιότητα, ψυχραιμία και οικουμενική ανθρωπιά από τον συγγραφέα, που έρχεται μετά το κανονικό δικαστήριο, μετά το άτυπο λαϊκό δικαστήριο των συγκρατούμενων του Κλοντ Γκε να στήσει με τη δική του ψυχολογική μαεστρία, μια φουκοϊκή αντι-δίκη, όπου η αλήθεια της κατηγορούσας αρχής αποκαλύπτεται ως κατάχρηση εξουσίας και προϊούσα ψυχολογική άσκηση βίας: καταλήγοντας στην εγκληματική πράξη. «Όλη η φυλακή περίμενε εναγωνίως την έκβαση της πάλης ανάμεσα στην επιμονή και την αποφασιστικότητα». Που τις οδήγησε στη δραματική τους κορύφωση το «Γιατί έτσι» του διευθυντή των εργαστηρίων της φυλακής, απάντηση στο απεγνωσμένο γιατί του Κλοντ – πυκνωμένη έκφραση του ατομικού και κοινωνικού αυταρχισμού. Σταθμισμένη, λιτή, ενσυναισθητική η κλιμάκωση των συναισθημάτων, οδηγεί σε δραματική κορύφωση της «ανθρωπιάς του περιθωρίου», που εξοστρακίζει το «κανονικό» κάτοπτρο διεμβολίζοντας τα σαθρά περιεχόμενα της κανονικής νόησης. Ποτέ, ή μάλλον σπάνια η ποίηση επιτελεί τόσο άηχα και αποτελεσματικά τον ρόλο της, με τόση αριστοτεχνική δεξιότητα και υφολογική πραότητα: να αναστατώσει, να εγείρει, να δονήσει ψυχές δύσκαμπτες, να σφυρηλατήσει ένα ανατρεπτικό όραμα κοινωνικής ομορφιάς, την πεμπτουσία μιας ανθρωπιστικής καθολικότητας.

Κάποτε η ιστορία του Κλοντ Γκε τελειώνει. Και ο συγγραφέας, πριν ακόμα καθαρίσει την τελευταία ρανίδα αίματος από πάνω μας, θα περάσει με καθαρή φωνή και αναπεπταμένη τη σημαία της εξεγερμένης του συνείδησης, στην ανατομία –όχι φιλολογική, αλλά κοινωνική και πολιτική– της ιστορίας που μας αφηγήθηκε. Θα αρθρώσει τώρα τα καταλυτικά του ερωτήματα προς τα Κοινοβούλια –της εποχής του. και της εποχής μας– και θα φέρει θαρραλέα στο φως την ασθένεια του κοινωνικού σώματος. Και θα συνταγογραφήσει το γιατρικό της, το μόνο άξιο για κάθε βαρυποινίτη των ανθρώπινων κοινωνιών, για τον κάθε άνθρωπο: Εκπαίδευση και Δικαιοσύνη. «Εδώ έγκειται το μεγάλο πρόβλημα των αναλογιών, η λύση του οποίου αναζητείται ακόμη για να επιφέρει την οικουμενική ισορροπία: Η κοινωνία να προσφέρει πάντοτε στο άτομο όσα και η φύση» (σ.77). «Να δώσετε στο λαό που μοχθεί και υποφέρει, να δώσετε στο λαό, για τον οποίο αυτός ο κόσμος είναι άσχημος, την πίστη για έναν καλύτερο κόσμο που τόσο τον δικαιούται…» (σ. 85)

Θα μας αφήσει μέσα σε βαθύσκιωτη σκέψη ο συγγραφέας-ποιητής με το πιο συγκλονιστικό «ποίημα-προτροπή» προς κάθε υπεύθυνη εξουσία, τόσο διαπεραστικά ελεύθερους όσο και η συνείδησή του: «…Το κεφάλι του ανθρώπου του λαού να το καλλιεργήσετε, να το εξαγνίσετε, να το ποτίσετε, να το γονιμοποιήσετε, να το διαφωτίσετε, να το συμβουλέψετε, να το αξιοποιήσετε. Δεν θα χρειαστεί να το αποκεφαλίσετε» (σ. 85).

Κλείνοντας αυτό το σημείωμα –με τις ευχαριστίες στους συντελεστές της έκδοσης: τη μεταφράστρια Ελένη Γ. Γύζη, γιατί μας παρέσυρε στην αισθητική και ηθική ατμόσφαιρα του πρωτοτύπου· τον καθηγητή Γιάννη Πανούση για το περιεκτικό εισαγωγικό σημείωμα, με το οποίο εγκλιματίζει τον αναγνώστη στο εννοιολογικό και ιστορικό περιβάλλον του έργου σε συσχετισμό με τα δικά μας· τις Εκδόσεις Στίξις για την επιλογή– δεν έχω παρά να προτείνω την ανάγνωση του βιβλίου ως ένα οφειλόμενο και στην εποχή μας ταξίδι αυτογνωσίας για το κάθε κεφάλι του λαού. Και καθώς νέες μορφές και εμπειρίες φτώχειας και ανελευθερίας καταφθάνουν ανανεούμενες μέσα από τα κύματα της σύγχρονης ιστορίας και τα εργαστήρια τυφλής νόησης, θα εισηγούμαστε ένθερμα την πρόταση του εμπόρου Σαρλ Καρλιέ, δημοσιευμένη στη La Revue de Paris: να τυπωθούν τόσα αντίτυπα όσοι και οι βουλευτές και να τους αποσταλούν στην ακριβή τους διεύθυνση! Η ανθρώπινη περιπέτεια εγκιβωτισμένη μέσα στη θαρραλέα φωνή της λογοτεχνίας είναι βέβαιο ότι φωτίζει...

Κλοντ Γκε
Victor Hugo
Μετάφραση: Ελένη Γ. Γύζη
Εισαγωγικό σημείωμα: Γιάννης Πανούσης.
Στίξις
σ. 88
ISBN: 978-618-84081-2-8
Τιμή: 10,60€