David Deutsch: «Η αρχή του άπειρου»

Ο David Deutsch θεωρείται ο πατέρας των κβαντικών υπολογιστών και είναι αυτός που διατύπωσε τη θεμελιώδη θεωρία που διέπει τη λειτουργία τους. Σε αυτό το εμβριθές και καινοτόμο βιβλίο, ο Deutsch εξερευνά την απώτερη εμβέλεια της σημερινής μας κατανόησης για τα πράγματα, προκειμένου να ενσταλάξει σε όλους μας τον θαυμασμό για όσα έχουμε πετύχει, καθώς και τη γνώση ότι αυτή είναι μόνο η αρχή της άπειρης δυνατότητας της ανθρωπότητας. Σε μία εποχή όπου οι φωνές που αμφισβητούν την επιστήμη και τη δημοκρατία πληθαίνουν, το βιβλίο αυτό

έρχεται να ενδυναμώσει την πίστη μας στις δυνατότητες του ανθρώπου να επιλύει προβλήματα, να κατανοεί το σύμπαν, να μαθαίνει από τα λάθη του και να δημιουργεί πρόοδο.

O Deutsch καταδεικνύει ότι οι εξηγήσεις είναι θεμελιώδους σημασίας για την κατανόηση του σύμπαντος και ότι η βελτίωσή τους αποτελεί τη βάση για την επιτυχημένη ανθρώπινη δραστηριότητα. Ο συγγραφέας μάς παίρνει μαζί του σ’ ένα ταξίδι στους χώρους της επιστήμης, της ιστορίας του πολιτισμού, της τέχνης, των ηθικών αξιών και της πολιτικής. Με άλλα λόγια, μας ξεναγεί στο «όλον» του δημιουργικού ανθρώπινου φαντασιακού που συνιστά αυτό που λέμε κουλτούρα και πολιτισμό. Γραμμένο με τρόπο γλαφυρό και εύληπτο για τον μέσο αναγνώστη, το βιβλίο διερευνά τις βαθιές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των νόμων της φύσης, της ανθρώπινης κατάστασης, αυτού που αποκαλούμε γνώση και των δυνατοτήτων για πρόοδο.

Ο συγγραφέας πιστεύει βαθιά πως ο άνθρωπος είναι σημαντικός. Η ιδιότητά του αυτή, όμως, δεν αναβλύζει από τη μεσαιωνική ανθρωποκεντρική σύλληψη του σύμπαντος που επικρατούσε πριν από την εποχή του Διαφωτισμού. Αντίθετα, αναδύεται από το γεγονός ότι ο άνθρωπος δημιουργεί ερμηνείες και εξηγήσεις για να κατανοεί το σύμπαν και να δημιουργεί τον πολιτισμό. Όπως είπε και ο Einstein, «το διαχρονικό μυστήριο του Κόσμου είναι η δυνατότητά μας να τον κατανοούμε». Αυτό κάνει τον άνθρωπο μοναδικό ανάμεσα στα άλλα έμβια όντα και στις υπόλοιπες φυσικές και χημικές συμπυκνώσεις. Σε αντίθεση με τον Stephen Hawkins, που θεωρεί ότι «δεν είμαστε τίποτε άλλο από χημικά αποβράσματα στην επιφάνεια ενός τυπικού πλανήτη στις παρυφές ενός τυπικού γαλαξία», ο Deutsch ισχυρίζεται ότι «όταν μιλάμε για πλανήτες, γαλαξίες και χημεία, αυτά αποκτούν σημασία μόνο στο φαντασιακό του νου μας και εδώ αναβλύζει η σημαντικότητά μας. Πώς είναι δυνατόν σημαντικές οντότητες να δημιουργούνται από ασήμαντες υπάρξεις;»

H πεμπτουσία που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα άλλα έμβια όντα είναι η δημιουργικότητα του νου. Και μία διάσταση αυτής της λειτουργίας της νόησης είναι η ανάγκη μας να εφευρίσκουμε καλές εξηγήσεις. Με άλλα λόγια, να κάνουμε υποθέσεις τις οποίες επιβεβαιώνουμε ή απορρίπτουμε με βάση τα δεδομένα. Όπως σημειώνει o Deutsch, εδώ εντοπίζεται και η διαφορά μας με τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης: ο άνθρωπος δημιουργεί εξηγήσεις, εφευρίσκει τις εξισώσεις και τους νόμους που διέπουν τη φύση, σε αντίθεση με τους υπολογιστές που απλώς προβλέπουν. Άλλωστε, ο Thomas Edison είχε πει ότι η ανακάλυψη είναι 5% σύλληψη και 95% ιδρώτας. Ο άνθρωπος είναι αυτός που δημιουργεί τη σύλληψη και οι υπολογιστές είναι καλύτεροι για τη φάση της εφίδρωσης. Ταυτόχρονα, ο Deutsch μάς προσγειώνει. Βαθιά επηρεασμένος από τον Popper, μας θυμίζει ότι πάντα είμαστε ευάλωτοι σε λάθη. Οι θεωρίες δεν είναι η πραγματικότητα – είναι μία υπόθεση για την πραγματικότητα, μία εξήγηση και τα δεδομένα/παρατηρήσεις δεν είναι αντικειμενικά αλλά συνδέονται άρρηκτα με την προς επιβεβαίωση υπόθεση. Με άλλα λόγια, απλώς επιβεβαιώνουν ή όχι την εσωτερική συνέπεια μιας θεωρίας. Ο μόνος τρόπος για να επιτευχθεί πρόοδος είναι μέσα από τη συνεχή αμφισβήτηση και κριτική των θεωριών και των ιδεών. Καμία θεωρία ή ιδέα δεν έχει τον τελευταίο λόγο· αυτό που λέγεται συλλογική αλήθεια δημιουργείται μέσα από τη διαρκή εποικοδομητική κριτική και τη δημιουργία καλύτερων εξηγήσεων.

{jb_quote}Κοινωνίες με έτοιμες απαντήσεις είναι κοινωνίες μη δημιουργικές, με άλλα λόγια νεκρές.{/jb_quote}

Ανάλογη με τις επιστημονικές εξελίξεις –και βέβαια άρρηκτα συνδεδεμένη με αυτές– είναι και η εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού, με ό,τι ο όρος πολιτισμός σηματοδοτεί. Σύμφωνα με τον Deutsch, η κύρια διαφορά μεταξύ του ανθρώπου και των άλλων έμβιων όντων είναι το είδος της γνώσης που χρησιμοποιούν, αντίστοιχα. Στην περίπτωση του ανθρώπου, η γνώση είναι επεξηγηματική και δημιουργείται μέσα από υποθέσεις και κριτική, σε αντίθεση με αυτήν που υπάρχει και μεταδίδεται στα άλλα έμβια όντα, η οποία είναι αποτέλεσμα τυχαίων μεταλλάξεων και φυσικής επιλογής γονιδίων. Η εξέλιξη του πολιτισμού ακολουθεί μία ανάλογη με τη βιολογική, αλλά όχι ίδια, εξελικτική πορεία. Στο ανθρώπινο κοινωνικό φαντασιακό υπάρχουν ιδέες, σκέψεις, που ανταλλάσσονται, συνδυάζονται, μεταλλάσσονται και κάποιες από αυτές επιβιώνουν (επιλογή) στον χρόνο. Σε αντίθεση όμως με τα γονίδια και τη βιολογία, αλλά και τη δημιουργική εξέλιξη των βιολογικών ειδών, η διαδικασία εξέλιξης του πολιτισμού δεν είναι εντελώς τυχαία. Στον ανθρώπινο πολιτισμό παρεμβαίνει η έλλογη σκέψη και η δημιουργικότητα. Παρεμβαίνει το ανθρώπινο φαντασιακό, όπου το παρόν αποκτά τη σημασία του μέσα από το «μέλλον», με σχέδια και στόχους που φωτίζονται από την αβεβαιότητα του μέλλοντος. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο στον κόσμο της βιολογίας οι αλλαγές απαιτούν κάποια εκατομμύρια χρόνια και η εξέλιξη του πολιτισμού χρειάστηκε μόλις λίγες χιλιάδες χρόνια, με γεωμετρική πρόοδο από ένα σημείο και πέρα.

Με τη βαθιά επιστημονική και κριτική ματιά του, ο Deutsch μάς μιλάει και γι’ αυτή την αβεβαιότητα του μέλλοντος, απόρροια της δημιουργικής φύσης του πολιτισμού και των ανθρώπινων πράξεων. Η τυχαιότητα, επισημαίνει, της δημιουργικής διαδικασίας του πολιτισμού δεν είναι ίδια με της ρωσικής ρουλέτας. Στην περίπτωση της ρουλέτας, τα εξαγόμενα είναι γνωστά και η τυχαιότητα έγκειται στο ποιο από τα πιθανά εξαγόμενα θα συμβεί και με ποια πιθανότητα. Σε κάθε δημιουργική διαδικασία δεν γνωρίζουμε τι θα προκύψει. Η νέα γνώση που δημιουργείται –και βέβαια και οι αντίστοιχες κοινωνικές επιπτώσεις της– όχι μόνο δεν είναι προβλέψιμες με κάποια πιθανότητα, αλλά είναι ολότελα άγνωστες. Ο μόνος τρόπος να πορευτούμε είναι επιστρατεύοντας την κριτική μας παράδοση και διατυπώνοντας εξηγήσεις για το τι είναι λάθος, αλλά και υποθέσεις για βελτιώσεις.

Σε αυτή τη βαθιά ανθρώπινη διαδικασία, τίποτε δεν εγγυάται ότι δεν θα γίνονται λάθη – ακόμη και καταστροφές. Ο Deutsch δεν πιστεύει στη γραμμική πρόοδο και σε τελολογικές ερμηνείες της ιστορίας. Στην πορεία όμως αυτή, οι λεγόμενες ανοικτές, δημοκρατικές, μη αυταρχικές κοινωνίες έχουν το πλεονέκτημα να συζητούν δημόσια, να εντοπίζουν λάθη, να διατυπώνουν εναλλακτικές υποθέσεις και να διορθώνουν την πορεία, χωρίς τις αγκυλώσεις που επιβάλλουν δογματικές αυθεντίες. Στο 10ο Κεφάλαιο, στον διάλογο του Σωκράτη, που γράφεται μιμούμενος τους πλατωνικούς διαλόγους, ο συγγραφέας γράφει: «Να μία διαφορά μεταξύ της Αθήνας και της Σπάρτης. Η Σπάρτη δεν έχει φιλοσόφους. Αυτό συμβαίνει επειδή η δουλειά ενός φιλοσόφου είναι να καταλαβαίνει καλύτερα τα πράγματα κι αυτή είναι μια μορφή αλλαγής, οπότε δεν τη θέλουν».

Ο Deutsch όμως είναι βαθιά οπτιμιστής. Ναι, υπάρχουν απειλές, ναι, πάντα θα υπάρχουν προβλήματα, τόσο στην επιστημονική γνώση όσο και στη γνώση που αφορά ηθικές αξίες. Θα υπάρχουν πάντα προβλήματα σχετικά με το τι θέλουμε και τι επιδιώκουμε. Και ο άνθρωπος πάντα θα ψάχνει για καλές εξηγήσεις. Κοινωνίες με έτοιμες απαντήσεις είναι κοινωνίες μη δημιουργικές, με άλλα λόγια νεκρές. Ο οπτιμισμός του Deutsch αναδύεται από την πίστη του ότι κάθε κακό έχει την αιτία του σε ανεπαρκή γνώση και ότι αισιοδοξία δεν είναι η προφητεία για ένα καλύτερο μέλλον, αλλά η δυνατότητα του ανθρώπου να εξηγεί τις αποτυχίες του. Η ανθρώπινη ιστορία είναι μία ιστορία συνεχούς δημιουργίας και κάθε χρονική στιγμή της ιστορίας είναι η αρχή του άπειρου. Κάθε στιγμή εγκυμονεί άπειρες δυνατότητες.

Θα κλείσω με ένα απόσπασμα από την κριτική των New York Times: «Ο Deutsch είναι τόσο ευφυής και τόσο παράξενος και τόσο δημιουργικός και τόσο ανεξάντλητα περίεργος και τόσο διαυγής και ζωντανός διανοητικά, ώστε το να περάσουμε χρόνο μέσα στο κεφάλι του αποτελεί ιδιαίτερο προνόμιο».

Η αρχή του άπειρου
Εξηγήσεις που αλλάζουν τον κόσμο
David Deutsch
μετάφραση: Ροζαλί Σινοπούλου
Εκδόσεις Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
σ. 519
ISBN: 978‐960‐466‐271‐5
Τιμή: 20,00€
Βρείτε το εδώ: https://ekdoseis.uoa.gr/shop/sciences/the-beginning-of-infinity-explanations-that-transform-the-world/
Κεντρική διάθεση: Τσιγαρίδας A.E., τηλ.: 212.2224400