Παιάνες, θούριοι και εμβατήρια (Μαύρ’ είν’ η νύχτα στα βουνά)

Παιάνες, θούριοι και εμβατήρια (Μαύρ’ είν’ η νύχτα στα βουνά)28.10.2018Άρθρα

Ο ποιητής δένει τα αιώνια ιδανικά του Ελληνισμού: πατρίδα, πίστη και οικογένεια

Από την
Μάγδα Αναγνωστή*

Ο ρυθμός και η μελωδία», με μία λέξη η «Μουσική», «εισχωρούν στα τρίσβαθα της ψυχής, κι αδράχνοντάς τη με δύναμη μεγάλη, φέρνουν μέσα της την ευπρέπεια και της δίνουν ομορφιά» λέει ο Σωκράτης στον Γλαύκωνα («Πολιτεία» Πλάτωνος). Και ο Πυθαγόρας δίνει τη δική του ερμηνεία: πως αυτό συμβαίνει επειδή η ίδια η φύση των ήχων έχει μια μαθηματική οργάνωση που ταυτίζεται με τη φύση του Κόσμου.

Μέσω της μουσικής, δηλαδή, ο άνθρωπος «ενσωματώνεται» τρόπον τινά στο Σύμπαν.

Η σημασία που απέδιδαν οι αρχαίοι στη δύναμη της μουσικής αποδεικνύεται από την ύπαρξη του Απόλλωνα ως ειδικού θεού της και συμβολίζεται στον μύθο (;) του Ορφέα, μέσω της ικανότητάς του να ημερεύει με τη λύρα του τα ζώα, ακόμη και τα πιο άγρια.

Στο πέρασμα του χρόνου διαμορφώθηκαν διάφοροι μουσικοί «τρόποι», διαφορετικές «αρμονίες», κατάλληλες να εκφράσουν και να προκαλέσουν διαφορετικά συναισθήματα και ψυχικές καταστάσεις. Ενας απ’ αυτούς ήταν και ο δώριος (δωρικός) τρόπος που, κατά τον Πλάτωνα, εξέφραζε το ανδρικό ήθος και ταίριαζε στους πολεμιστές. Σ’ αυτόν τον τρόπο ήταν γραμμένα τα πολεμικά τραγούδια της αρχαιότητας: Οι παιάνες και οι θούριοι (παίω = κτυπώ, θύω = ορμώ), που σήμερα ονομάζουμε εμβατήρια, δηλαδή κατάλληλα για στρατιωτική πορεία.

Το πιο γνωστό, ίσως, σύγχρονο εμβατήριο είναι «Ο κλέφτης» ή, πιο σωστά, «Ο ελεύθερος κλέφτης πολεμών τους Οθωμανούς» του Αλέξανδρου Ρίζου-Ραγκαβή, που ξέρουμε όλοι ως «Μαύρ’ ειν’ η νύχτα στα βουνά», από τον πρώτο στίχο του.
Τονισμένο πάνω σε παλιό βαυαρέζικο εμβατήριο, είναι σίγουρα το παλιότερο καταγραμμένο εμβατήριο του Στρατού του νεότερου ελληνικού κράτους. Παιανίζεται πάντα απ’ όλες τις στρατιωτικές και μη φιλαρμονικές σε εθνικές γιορτές, παρελάσεις κ.λπ., και τραγουδιέται, περισσότερο ή λιγότερο μεγαλόφωνα απ’ όλους, στη διασκευή που έκανε ο Αριστοτέλης Καζαντζής, επιθεωρητής στρατιωτικών φιλαρμονικών το 1929.

Ο Ραγκαβής, με σπουδές στη Σχολή Πολέμου του Μονάχου, ξεκίνησε ως αξιωματικός του Πυροβολικού και στη συνέχεια έγινε καθηγητής στο πανεπιστήμιο, βουλευτής και υπουργός. Ηταν από τους πρώτους που έγραψαν ποίηση στη δημώδη ελληνική. Με τον «Κλέφτη» αποδίδει το ηρωικό πνεύμα της Επανάστασης, τις φιλελεύθερες ιδέες της εποχής, την αντίσταση σε κάθε είδος ζυγού, την απόφαση των Ελλήνων να πεθάνουν παρά να ζουν στη σκλαβιά. “Μόν’ το σπαθί τους τα παιδιά και τον Σταυρό φιλούνε” λέει ο κλέφτης στη μητέρα του που αποχαιρετά πριν από τη μάχη. Δένει έτσι ο ποιητής τα αιώνια ιδανικά του Ελληνισμού: πατρίδα, οικογένεια, πίστη. Οπως τα έδεσε ο Αισχύλος στον περίφημο παιάνα της Ναυμαχίας στη Σαλαμίνα: «Ω παίδες Ελλήνων, ίτε, ελευθερούτε πατρίδ’, ελευθερούτε δε παίδας, γυναίκας, θεών τε πατρώων έδη, θήκας τε προγόνων, νυν υπέρ πάντων ο αγών».

Κι όπως ξαναδέθηκαν στο Επος της Πίνδου, οπότε με μικρές επεμβάσεις (αντικαθιστώντας π.χ. τη λέξη «κλέφτης» με το «Ελλην») το συγκεκριμένο εμβατήριο εμψύχωνε ξανά τους προμάχους της πατρίδας.
Με τον ίδιο αποκαλυπτικό τρόπο δένονταν και στο πανηγύρι του Ταύρου, στην Αγία Παρασκευή Λέσβου. Κατά τη θριαμβευτική επιστροφή από το βουνό οι καβαλάρηδες έχουν επικεφαλής τον πρόεδρο του γεωργικού σωματείου με την ελληνική σημαία και τη σύζυγό του με την εικόνα του αγίου Χαραλάμπους. Η τοπική κομπανία έπαιζε το «Μαύρ’ είν’ η νύχτα στα βουνά» και τα άλογα περήφανα ακολουθούσαν επίσης τον ρυθμό. Θαρρείς πως αναστήθηκε ο Ορφέας και τα μάγευε.

*Αρχιτέκτων - συγγραφέας