Η Ευρώπη σε σταυροδρόμι

Η Ευρώπη βρίσκεται ενώπιον μιας ιστορικής πρόκλησης. Οι παγκόσμιες κρίσεις του 21ου αιώνα – η πανδημία, η κλιματική αλλαγή, ο πόλεμος στην Ουκρανία, αλλά και η ταχεία γεωοικονομική αναδιάταξη – συνιστούν μια σύνθετη και αλληλοτροφοδοτούμενη κρίση. Με το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο – κυρίως αυτό που κυριαρχείται από τις μεγάλες επενδυτικές τράπεζες και το οικοσύστημα της Wall Street – να δεσπόζει, η παγκόσμια οικονομία έχει περιέλθει σε ολιγοπωλιακό έλεγχο και δημιουργεί τεράστιες ανισότητες. Αν δεν απαλλαγούμε

από αυτόν τον ασφυκτικό έλεγχο, δεν μπορούμε να ελπίζουμε σε ένα ανεξάρτητο μέλλον. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν έχει πλέον την πολυτέλεια της αδράνειας ούτε της εξάρτησης από τρίτους. Η στρατηγική αυτονομία καθίσταται όχι μόνο επιθυμητή, αλλά και απαραίτητη.

Ο κόσμος υφίσταται έναν βαθύ τεχνολογικό μετασχηματισμό, με αιχμή την τεχνητή νοημοσύνη και τις ψηφιακές υποδομές, που κυριαρχούνται από οικονομικούς κολοσσούς και κρατικές αρχές σε ΗΠΑ και Κίνα. Η απουσία διεθνούς ρύθμισης επιτρέπει τη συγκέντρωση πλούτου και ισχύος, ενισχύοντας τις παγκόσμιες ανισότητες και γεωπολιτικές ασυμμετρίες.

Αυτές οι δυναμικές εκτυλίσσονται εν μέσω της σταδιακής διάβρωσης της αμερικανικής «παγκόσμιας ηγεμονίας». Ιστορικά, οι κυρίαρχες δυνάμεις σπάνια αποσύρονται χωρίς αντίσταση, καταφεύγοντας σε μιλιταρισμό, κερδοσκοπία και στρατηγικές εξαναγκασμού για να διατηρήσουν την επιρροή τους. Από τη Βενετία έως τη Βρετανική Αυτοκρατορία, αυτό το μοτίβο επαναλαμβάνεται. Οι ΗΠΑ βιώνουν σήμερα ένα «ηγεμονικό φθινόπωρο», με στρατιωτική υπερέκταση, εσωτερική πόλωση και δομική εξάρτηση από το χρέος και τις ροές κερδοσκοπικού κεφαλαίου.

Αυτή η ηγεμονική μετάβαση έχει σοβαρές επιπτώσεις στην παγκόσμια σταθερότητα. Ιστορικά, οι ΗΠΑ διατήρησαν την υπεροχή τους εμποδίζοντας την ανάδυση αντίπαλων δυνάμεων, όπως καταδεικνύεται από τη σημαντική μείωση του μεριδίου της Ιαπωνίας στο παγκόσμιο ΑΕΠ, καθώς και από την πιο πρόσφατη συγκράτηση της Κίνας και των χωρών BRICS+. Σε αυτό το πλαίσιο, η παγκοσμιοποίηση εργαλειοποιείται όλο και περισσότερο ως μηχανισμός εξαναγκασμού και όχι συνεργασίας.

Τα τελευταία χρόνια, κατέρρευσε η πεποίθηση ότι η παγκοσμιοποίηση θα εγγυάται ειρήνη, σταθερότητα και ευημερία.Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία απέδειξε ότι αυταρχικά καθεστώτα αγνοούν το διεθνές δίκαιο. Παράλληλα, η εξάρτηση της Ευρώπης από τις ΗΠΑ για την άμυνα, από τη Ρωσία για ενέργεια, από την Κίνα για κρίσιμα υλικά και από τις διεθνείς αγορές για τις εφοδιαστικές αλυσίδες ανέδειξε τη στρατηγική της ευαλωτότητα. Επιπλέον οι ΗΠΑ, τόσο με τον Τραμπ όσο και με τον Μπάιντεν, υιοθέτησαν πολιτικές προστατευτισμού που πλήττουν την ευρωπαϊκή βιομηχανία.

Η ΕΕ θέλει να είναι παγκόσμιος παίκτης, αλλά παραμένει πολλαπλά εξαρτημένη. Οι αποφάσεις της επηρεάζονται από εξωτερικές πιέσεις και η εσωτερική της συνοχή δοκιμάζεται, καθώς εντείνονται οι φυγόκεντρες πολιτικές δυνάμεις και η κοινωνική δυσαρέσκεια.  Η ευρωπαϊκή αυτονομία δεν είναι πλέον αφηρημένος στόχος, αλλά προϋπόθεση πολιτικής επιβίωσης. Στο σημερινό περιβάλλον, η στρατηγική αυτονομία πρέπει να αποκτήσει σαφές, εφαρμόσιμο περιεχόμενο. Απαιτείται σχέδιο που συνδέει την οικονομική ανασυγκρότηση με γεωπολιτική αυτοτέλεια και δημοκρατική νομιμοποίηση. Οι πολίτες ζητούν όχι αφηρημένη ισχύ, αλλά ασφάλεια, αξιοπρέπεια, εργασία, κοινωνική δικαιοσύνη και πρόσβαση σε βασικά αγαθά.

Η παγκόσμια οικονομία περνά από το δόγμα του συγκριτικού πλεονεκτήματος στην εποχή της «οπλοποιημένης αλληλεξάρτησης». Οι αλυσίδες εφοδιασμού μετατρέπονται σε εργαλεία γεωπολιτικής πίεσης. Το εμπόριο δεν είναι πια ουδέτερο. Η Ευρώπη, αν θέλει να παραμείνει κυρίαρχη, χρειάζεται δική της τεχνολογική και βιομηχανική στρατηγική. Η ανασυγκρότηση της παραγωγικής βάσης δεν είναι οπισθοδρόμηση, αλλά ζήτημα κυριαρχίας. Οι δημόσιες επενδύσεις οφείλουν να επανακτήσουν στρατηγικό ρόλο. Ενεργειακή αυτάρκεια, πράσινη τεχνολογία και προστασία κρίσιμων κλάδων δεν αποτελούν προστατευτισμό, αλλά άμυνα απέναντι στον κίνδυνο μετατροπής της Ευρώπης σε εξαρτώμενη περιφέρεια σε έναν κόσμο ΗΠΑ-Κίνας.

Χρειαζόμαστε μια «πράσινη βιομηχανική πολιτική» ανεξάρτητη από αμερικανικές εξαγωγές και κινεζικές εισαγωγές. Η αυτονομία δεν αντιβαίνει στη διεθνή συνεργασία· την καθιστά ισότιμη. Μια Ευρώπη που δεν ελέγχει την ενέργειά της, δεν διαθέτει αμυντική ικανότητα και εξαρτάται από ξένα κεφάλαια για την καινοτομία της, δεν μπορεί να έχει στρατηγικό ρόλο. Αντίθετα, μια Ευρώπη με κοινές επενδύσεις, τεχνογνωσία και στρατηγικά αποθέματα, θα μπορεί να επιλέγει τους εταίρους της και να διαμορφώνει όρους συνεργασίας στη βάση της ισοτιμίας.

Υπάρχει ανάγκη για ριζική αναθεώρηση του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Δεν χρειάζεται εθνοκεντρικός προστατευτισμός, αλλά ένα νέο μοντέλο διεθνούς συνεργασίας βασισμένο σε συμμετρικούς όρους. Η ευρωπαϊκή ήπειρος δεν μπορεί να λειτουργεί ως υπεργολάβος των αμερικανικών πολυεθνικών ή ως αγορά για το πλεόνασμα των αναδυόμενων οικονομιών. Χρειάζεται δικές της επενδυτικές τράπεζες, κοινωνικά δίκαια φορολογικά συστήματα, ενίσχυση των δημοσίων αγαθών, και αναδιανομή της παραγωγικής ισχύος.

Η πρόκληση δεν είναι μόνο οικονομική, αλλά και πολιτική. Ο εποχή «Τραμπ 2.0», θα εντείνει τη μονομερή στρατηγική των ΗΠΑ. Η Ευρώπη δεν μπορεί να βασίζεται στο ΝΑΤΟ ως αποκλειστική εγγύηση ασφάλειας. Η άνοδος του αυταρχισμού διεθνώς – αλλά και στο εσωτερικό αρκετών κρατών-μελών – θέτει σε κίνδυνο τις θεμελιώδεις αξίες της Ένωσης. Η αυτονομία πρέπει να είναι και δημοκρατική: να ενισχύσει τη συμμετοχή των πολιτών, τη λογοδοσία των θεσμών, και την ικανότητα των ευρωπαϊκών κοινωνιών να επιλέγουν το μέλλον τους.

Χρειάζεται μια εναλλακτική πρόταση. Όχι με συνθήματα, αλλά με ρεαλιστικές στρατηγικές. Η στρατηγική αυτονομία δεν είναι ουδέτερη. Είτε θα υπηρετεί τα συμφέροντα των πολλών – μέσω επενδύσεων στην υγεία, την παιδεία, τη δίκαιη μετάβαση – είτε θα γίνει όχημα νέων ανισοτήτων. Δεν μπορούμε να αφήσουμε τη βιομηχανική πολιτική στα χέρια των λόμπι. Πρέπει να διεκδικήσουμε δημόσια εργαλεία σχεδιασμού, δημοκρατικό έλεγχο, και μακροπρόθεσμα οράματα που υπερβαίνουν τις αγορές.

Χρειαζόμαστε ένα νέο ευρωπαϊκό κοινωνικό συμβόλαιο. Όχι μόνο για να αντιμετωπίσουμε τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης ή των γεωπολιτικών ανακατατάξεων, αλλά για να επανεφεύρουμε το ίδιο το νόημα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Όταν η Ευρώπη οικοδομήθηκε μεταπολεμικά, το έκανε πάνω στο όραμα της ειρήνης, της συνεργασίας, της προόδου. Σήμερα, πρέπει να την ξανασκεφτούμε ως δημοκρατική δύναμη που εγγυάται την αξιοπρέπεια των λαών της, χωρίς να εξαρτάται από την ισχύ τρίτων.

Ο χρόνος είναι κρίσιμος. Οι αποφάσεις του σήμερα θα καθορίσουν το μέλλον για δεκαετίες. Αν η Ευρώπη συνεχίσει να λειτουργεί ως αποδέκτης αποφάσεων που λαμβάνονται αλλού, θα χάσει την ικανότητά της να διαμορφώνει το μέλλον. Αν, αντίθετα, τολμήσει να επενδύσει στις δυνάμεις της, να στηρίξει την κοινωνική συνοχή και να ενισχύσει τη δημοκρατική της ενότητα, τότε μπορεί να γίνει πρότυπο για τον 21ο αιώνα. Η στρατηγική αυτονομία δεν είναι πολυτέλεια. Είναι όρος επιβίωσης.

* Λόης Λαμπριανίδης, oικονομικός γεωγράφος, αφ. καθηγητής Πανεπιστημίου Μακεδονίας, π. Γενικός Γραμματέας υπουργείου Οικονομίας & Ανάπτυξης, μέλος Γνωμοδοτικού Συμβουλίου ΕΝΑ – Άρθρο στο Ινστιτούτο ΕΝΑ

Το πλήρες άρθρο εδώ