Πάσχα στην Κάλυμνο!

Στη χώρα μας ο κάθε τόπος της ξεχωρίζει για κάποια έθιμά του, έθιμα Αποκριάς, Χριστουγέννων, γάμου κ.λ.π. Η Κάλυμνος είναι γνωστή για το Πάσχα της. Όποιος περάσει Πάσχα στην Κάλυμνο θα ζήσει στιγμές έντονες που σίγουρα θα χαραχθούν στη μνήμη του, είτε θετικά είτε αρνητικά, δεν έχει σημασία.
Παλαιότερα η διαδικασία του Πάσχα

άρχιζε από τα μέσα της Σαρακοστής με την αγορά του αρνιού. Το πασχαλινό αρνί ήταν μεγάλη υπόθεση για τα παιδιά. Στην Πόθια και στο Χωριό – στα χωριά είχαν τα δικά τους αρνιά – οι γονείς έπρεπε ν’ αγοράσουν αρνί για τα παιδιά. Πολλές φορές προτιμούσαν αρνιά από την Κω που ήταν πιο ήμερα, μιας και τα καλύμνικα ήταν άγρια, γιατί η μεγαλύτερη χαρά των παιδιών ήταν να μάθουν το αρνί τους να τους ακολουθεί. Πρώτο μέλημα των παιδιών μόλις αποκτούσαν τ’ αρνί τους ήταν να του πλέξουν «το φουντί», στρογγυλό στολίδι στο κούτελο του αρνιού φτιαγμένο από πολύχρωμο μάλλινο νήμα. Όταν γύριζαν από το σχολείο η μεγαλύτερη τους ευχαρίστηση ήταν να βγάλουν το αρνί τους στη βοσκή, συνήθως παρέα με άλλα παιδιά. Προσπαθούσαν από την πρώτη στιγμή που το αποκτούσαν να το κάνουν με κάθε τρόπο να τους ακολουθεί χωρίς σχοινί και ήταν ευχαρίστηση μεγάλη όταν τα κατάφερναν. Τις ώρες που οι μικροί ήταν στο σχολείο το αρνί τους περίμενε δεμένο στα κάγκελα, στο δρόμο ή στον κήπο. Φυσικά μεγάλη ήταν και η λύπη των παιδιών όταν τους έσφαζαν το σύντροφο με τον οποίο είχαν περάσει όμορφες στιγμές. Σήμερα οι περισσότερες οικογένειες αγοράζουν σφαγμένο το αρνί τους και οι ευχάριστες αυτές στιγμές των παιδιών εκλείπουν. Το αρνί σφάζεται το πρωί του Μ. Σαββάτου και με το αίμα του κάνουν ένα σταυρό στην πόρτα του σπιτιού.

Τα δύο τελευταία Σάββατα της Σαρακοστής τα λένε “του Λαζάρου”. Το πρώτο Σάββατο είναι του φτωχού Λαζάρου και το δεύτερο, αυτό δηλαδή πριν από την Κυριακή των Βαγιών είναι του «πλούσιου Λαζάρου». Για το φτωχό Λάζαρο υπάρχουν κάποιες αμφιβολίες για το που αναφέρεται, του πλουσίου όμως είναι ξεκάθαρο πως αναφέρεται στο φίλο του Χριστού, τον αδελφό της Μάρθας και της Μαρίας.
Και τα δύο Σάββατα του Λαζάρου οι νοικοκυρές φτιάχνουν τα λαζαράκια. Τα λαζαράκια φτιάχνονται με αλεύρι, ζάχαρη, ταχίνι και μυρωδικά. Είναι γεμισμένα στην περιοχή της κοιλιάς με σταφίδες και έχουν την μορφή νεκρού με σταυρωμένα χέρια. Συμβολίζουν το σαβανωμένο Λάζαρο που ανάστησε ο Χριστός. Τα λαζαράκια αφ’ ενός είναι τα εδέσματα της μεγάλης εβδομάδας αφ’ ετέρου τα δίνουν οι νοικοκυρές στα παιδιά που θα τους πουν τα κάλαντα.

Από το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου τα παιδιά τριγυρίζουν από σπίτι σε σπίτι και λένε το τραγούδι του Λαζάρου και σε αντάλλαγμα οι νοικοκυρές τους δίνουν λαζαράκια, αυγά ή χρήματα τα οποία θα ξοδέψουν κυρίως για να αγοράσουν βαρελότα σήμερα, μπαρούτι για τα τρίγωνα παλαιότερα. Το τραγούδι του Λαζάρου έχει διάφορες παραλλαγές.

Όλη η μεγάλη εβδομάδα είναι καιρός έντονης προετοιμασίας.Η καθαριότητα του σπιτιού, το άσπρισμα, τα κουλούρια, οι αυγούλες. Παλαιότερα, μέρος του εθιμοτυπικού ήταν και τα εφτάζυμα. που γινόταν κυρίως τη Μεγάλη Τετάρτη. Ένα από αυτά τα εφτάζυμα θα πήγαινε και ακόμα πάει η νύφη δώρο της πεθεράς τη μέρα του Πάσχα. Η Μεγάλη Πέμπτη είναι η μέρα του βαψίματος των αυγών.
Μεγάλη Πέμπτη το απόγευμα στον αυλόγυρο της εκκλησίας της κάθε ενορίας γίνεται συγκέντρωση για το φτιάξιμο του Ιούδα. Ο Ιούδας γεμίζεται με άχυρα και κουρέλια (μερικοί και με δυναμιτάκια) και ντύνεται κανονικά με πουκάμισο, παντελόνι ,σακάκι ,παπούτσια. Έχει μούσι ή φορά γυαλιά ανάλογα με την φαντασία των δημιουργών της. Στο χέρι του είναι περασμένο ένα σακούλι με πέτρες που συμβολίζει τα τριάκοντα αργύρια. Αφού ετοιμαστεί και όταν πέσει το βραδάκι ο Ιούδας κρεμιέται σε κάποιο σημείο στον αέρα έτσι ώστε να είναι μετέωρος και να ταλαντεύεται. Θα μείνει κρεμασμένος εκεί μέχρι το μεσημέρι του Μεγάλου Σαββάτου που θα χτυπήσουν οι καμπάνες για την πρώτη ανάσταση. Λίγο πριν χτυπήσει η καμπάνα μαζεύονται κυρίως νέοι στον αυλόγυρο και ετοιμάζονται για το κάψιμο του Ιούδα. Με το πρώτο χτύπημα της καμπάνας περιχύνουν τον Ιούδα με πετρέλαιο και του βάζουν φωτιά. Πολλές φορές ο Ιούδας έχει γίνει αιτία διενέξεων μεταξύ ενοριών. Έχει συμβεί ενορία που δεν έχει κάνει δικό της Ιούδα να κλέψει τη νύχτα τον Ιούδα μιας άλλης ενορίας.

Κάθε Μεγάλη Πέμπτη μόλις τελειώσει η ακολουθία των δώδεκα ευαγγελίων, οι εκκλησίες δεν αδειάζουν. Κάποιοι, κυρίως γυναίκες, θα μείνουν στην εκκλησία για να ξενυχτίσουν τον Χριστό και να ψάλλουν το μοιρολόι της Παναγιάς. Ο σταυρός με τον εσταυρωμένο στέκει στη μέση της εκκλησίας, μπροστά από το ιερό, στολισμένος με στεφάνια από λουλούδια. Γύρω από το σταυρό, σε πολλές ενορίες καίνε πλήθος κεριών. Κοντά στον εσταυρωμένο κάθονται όλες, κυρίως είναι γυναίκες, αυτές που θα ψάλλουν σχεδόν όλη νύχτα. Το μοιρολόι της Παναγιάς έχει ξεχωριστή μελωδία, κάτι ανάμεσα σε λυπητερό τραγούδι και εκκλησιαστικό ύμνο.

Το μοιρολόι κρατά περίπου μια ώρα. Όταν τελειώνει, αφού ξεκουραστούν, ψάλουν άλλα τροπάρια.
Σε όλες τις ενορίες υπάρχει κίνηση μέχρι αργά τη νύχτα. Κόσμος, κατά παρέες, περνάει από όλες τις εκκλησίες, ανάβει κερί προσκυνάει τον σταυρό ακούει το μοιρολόι, οπού ψέλνεται, και μετά φεύγει. Αργά τη νύχτα η κίνηση θα σταματήσει μα σε κάθε ενορία υπάρχουν γυναίκες, κυρίως ηλικιωμένες, που θα ξαγρυπνήσουν το νεκρό Χριστό.Παράλληλα με το μοιρολόι γίνεται και το στόλισμα του επιταφίου. Σε κάθε ενορία υπάρχει μέσα στην εκκλησιά ή στον αυλόγυρο ένας ξεχωριστός χώρος όπου μεταφέρεται ο επιτάφιος. Στο χώρο αυτό οι γυναίκες με μαεστρία στολίζουν τον επιτάφιο της ενορίας τους με στόχο να είναι ο πιο όμορφος την επόμενη μέρα που θα συγκεντρωθούν όλοι στο Χριστό, τη Μητρόπολη της Πόθιας.

Το μεσημέρι της Μεγάλης Παρασκευής σε όσες ενορίες ο επιτάφιος έχει στολισθεί έξω από την εκκλησία μεταφέρεται μέσα και τοποθετείται μπροστά από τον εσταυρωμένο για να γίνει η αποκαθήλωση. Το απόγευμα της Μεγάλης Παρασκευής είναι αφιερωμένο στους νεκρούς. Όλοι όσοι έχουν νεκρούς, και είναι σχεδόν όλοι, πηγαίνουν στο νεκροταφείο κρατώντας λουλούδια. Ξαφνικά το νεκροταφείο παύει να είναι νεκροταφείο και αποκτά έντονη ζωή. Σε κάθε μνήμα υπάρχει κάποιος που θα το καθαρίσει, θα το στολίσει με λουλούδια, θα του ανάψει το καντήλι, θα του βάλει λιβάνι.

Τη Μεγάλη Παρασκευή απαγορεύεται ρητά η χρησιμοποίηση φωτιάς και μαχαιριού, γι’ αυτό το αρνί δεν σφάζεται ποτέ την Μεγάλη Παρασκευή, και γενικά δεν επιτρέπεται να κάνουν δουλειές αυτή την ημέρα.
Η λαμπρή και πιο μαγευτική στιγμή της Μεγάλης Παρασκευής στην Κάλυμνο ξεκινά το βράδυ κατά τις 9 στην Πόθια. Κάθε ενορία, αφού τελειώσουν τα εγκώμια, με τον επιτάφιο της ακολουθούμενο από το εκκλησίασμα, κατεβαίνει στη Μητρόπολη, στο Χριστό. Έξω από το Χριστό η μπάντα του Δήμου περιμένει τον επιτάφιο να βγει. Μπροστά η μπάντα και πίσω ο επιτάφιος του Χριστού περνούν στην παραλιακή οδό μπροστά από το πλήθος που είναι συγκεντρωμένο από τη μια και από την άλλη μεριά του δρόμου. Αφού περάσει ο επιτάφιος του Χριστού, στήνεται μπροστά από το επαρχείο και δίπλα του ο Δεσπότης. Στη συνέχεια περνούν μπροστά από τον επιτάφιο του Χριστού και από το Δεσπότη μία-μία οι ενορίες με τον ιερέα της που ασπάζεται το Δεσπότη, τις μυροφόρες, που ψέλνουν τα εγκώμια, τον επιτάφιο της και πίσω το εκκλησίασμά της. Επί μια ώρα όλοι οι παρευρισκόμενοι ευφραίνονται με την ομορφιά των επιταφίων και το άκουσμα των εγκωμίων από τις τόσες διαφορετικές φωνές. Στο χωρίο οι επιτάφιοι των εκκλησιών του χωριού συγκεντρώνονται στο σταθμό. Δείτε τα παρακάτω slideshow, φτιαγμένα από ένα σημαντικό φωτογράφο του νησιού μας.

Κατά την πρωινή λειτουργία του Μ. Σαββάτου και όταν ο παπάς αναφωνήσει « Τον κύριο υμνείτε και υπερυψούτε εις πάντας τους αιώνας» όλο το εκκλησίασμα κτυπά παλαμάκια για περίπου 5 λεπτά . Στη συνέχεια ο παπάς ψάλλοντας το «Ανάστα ο Θεός κρίνων την Γην» βγαίνει από το ιερό με ένα καλάθι , το οποίο έχει μέσα τα λουλούδια από το στεφάνι που στόλιζε τον Εσταυρωμένο, και πετά τα λουλούδια σε όλο το εκκλησίασμα. Ο καθένας σκύβει και μαζεύει λουλούδια τα οποία θα τα φυλάξει στο εικονοστάσι του σπιτιού του.Στις 12 το μεσημέρι του Μ. Σαββάτου όλες οι καμπάνες του νησιού σημαίνουν την πρώτη Ανάσταση. Ταυτόχρονα αρχίζουν να πέφτουν και οι πρώτοι μαζικοί δυναμίτες από τον Άγιο Σάββα , το κάστρο στο Χωριό και από την Ανάσταση. Στις περισσότερες ενορίες αυτή είναι και η στιγμή που θα κάψουν τον Ιούδα. Άλλες ενορίες τον καίνε την Κυριακή το μεσημέρι.

Μουούρι ονομάζεται το σκεύος μέσα στο οποίο ψήνεται το αρνί. Αρχικά ήταν πήλινο ενώ σήμερα συνηθίζεται το αλουμινένιο. Είναι κοντόφαρδο σκεύος , στρογγυλό ή τετράγωνο , με καπάκι και δύο λαβές στα πλαϊνά για να πιάνεται .
Από το σκεύος πήρε την ονομασία του και το παραδοσιακό πασχαλινό φαγητό, το μουούρι , δηλ. αρνί με γέμιση. Η προετοιμασία του απαιτεί ώρες. Μετά την Πρώτη Ανάσταση υπάρχει πολλή δουλειά στο σπίτι. Πρέπει να πλυθεί πολύ καλά το αρνί, το οποίο συνήθως σφάζεται Μ. Παρασκευή, μετά τον επιτάφιο ή το πρωί του Μ. Σαββάτου, και να ετοιμαστεί η γέμιση. Η ετοιμασία της γέμισης είναι και η τέχνη της νοικοκυράς. Από τα εντόσθια, η καρδιά, το πνευμόνι και λίγο από το συκώτι κομμένα σε μικρά κομματάκια τσιγαρίζονται με πολλά κρεμμύδια . Προστίθεται σάλτσα , κανέλα , πιπέρι και αλάτι και αργότερα νερό. Πριν ολοκληρωθεί το βράσιμο των εντοσθίων προστίθεται το ρύζι και το μείγμα βράζει για λίγα λεπτά.
Mε το μείγμα γεμίζεται η κοιλιά του αρνιού, η οποία στη συνέχεια ράβεται γερά. Το γεμισμένο αρνί αφού αλατιστεί , πιπερωθεί και αλειφτεί με σάλτσα και βούτυρο τοποθετείται μέσα στο μουούρι στον πάτο του οποίου έχουν ήδη τοποθετηθεί κληματόβεργες για να μην κολλήσει. Τέλος σκεπάζεται με το καπάκι το οποίο δένεται με σύρμα για να είναι στέρεο. Στα χερούλια του μουουριού δένονται το φουντί του αρνιού και οι μάρτηδες , οι χρωματιστές κλωστίτσες που φορούν τα παιδιά στο χέρι τους για να μην τους κάψει ο ήλιος.
Το μουούρι θα μείνει στο φούρνο όλη τη νύχτα (μπαίνει γύρω στις 6 με 8 το απόγευμα ) έως την Κυριακή το πρωί.
Το άναμμα του φούρνου γίνεται το απόγευμα του Μ. Σαββάτου και είναι μια ιεροτελεστία. Συγγενικές συνήθως οικογένειες οι οποίες θα ψήσουν τα μουούρι τους στον ίδιο φούρνο μαζεύονται γύρω από το φούρνο . Έχουν ήδη συγκεντρώσει ξύλα και κάποιος ειδικός, συνήθως άνδρας, θα αναλάβει να ανάψει και ετοιμάσει το φούρνο . Όταν ο ειδικός κρίνει ότι ο φούρνος είναι έτοιμος βάζουν μέσα τα μουούρι με τέχνη και σειρά για να χωρέσουν όλα, αν είναι πολλά, με την ευχή «Άντε καλοψημένα και καλοφάωτα και του χρόνου». Στη συνέχεια ο φούρνος θα κλειστεί και θα κτιστεί με λάσπες αεροστεγώς. Όταν τελειώσει το κτίσιμο αρχίζει το πανηγύρι . Με όση λάσπη έχει μείνει «χρίζουν » (πασαλείβουν) ο ένας τον άλλον με γέλια και ευχές.

Στις 12 τα μεσάνυχτα του Σαββάτου σε όλες τις ενορίες του νησιού ηχούν οι καμπάνες για την Ανάσταση. Αφού ο παπάς πει το «Δεύτε λάβετε φως» βγαίνει από την εκκλησία και ανεβαίνει σε μια εξέδρα, που έχει στηθεί μπροστά στον αυλόγυρο της εκκλησίας και διαβάζει το ευαγγέλιο, αν φυσικά τα καταφέρει γιατί εκείνη είναι και η στιγμή που εκσφενδονίζονται οι δυναμίτες. Αυτή είναι η στιγμή που κάθε ενορία επιδεικνύει τη δύναμη της σε εκρηκτικό υλικό.Έθιμο πανελλαδικό αποτελεί και η μεταφορά της φλόγας της Ανάστασης στο σπίτι και ο σταυρός στην πόρτα του σπιτιού.

Όταν επιστρέψουν από τη λειτουργία της Ανάστασης τρώνε τον πατσά, που έχει ετοιμαστεί από την κοιλιά, τα έντερα και τα πόδια του αρνιού.
Την τιμητική της έχει η αίσθηση της όσφρησης την Κυριακή το πρωί όταν θα ανοιχτούν οι φούρνοι. Όλοι συγκεντρώνονται και περιμένουν με ανυπομονησία το άνοιγμα και την πρώτη δοκιμή του μουούρι έστω και αν είναι ακόμα 8 ή 9 το πρωί. Το μεσημέρι, αν το μουούρι δεν έχει διατηρηθεί ζεστό, θα ζεσταθεί και στρώνεται το πασχαλινό τραπέζι. Τα κόκαλα από το πασχαλινό αρνί δεν δίνονται στα σκυλιά ούτε πετάγονται στα σκουπίδια. Θα μαζευτούν από την νοικοκυρά και θα πεταχτούν στη θάλασσα.Το υπόλοιπο από το μουούρι θα χωριστεί σε κομμάτια και θα φυλαχτεί στο ψυγείο για άλλα γεύματα. Την επόμενη φορά που θα αποτελέσει γεύμα για την οικογένεια θα τηγανιστεί με αυγά.
Ο Βεζίρης είναι παιχνίδι που παίζεται τη μέρα του Πάσχα. Παίζεται με το κοκαλάκι του αρνιού που βρίσκεται στο γόνατο. Όσοι θέλουν να συμμετάσχουν στο παιχνίδι κάθονται γύρω από ένα τραπέζι. Κάποιος ξεκινά το παιχνίδι ρίχνοντας το κοκαλάκι, το βεζίρη, όπως ρίχνουμε τα ζάρια. Ανάλογα με το ποιος ρίχνει το βεζίρη και τη θέση που θα πάρει, δίνονται οι ρόλοι οι οποίοι είναι: Βασιλιάς, βεζίρης, γάιδαρος και πηγάδι. Ο βασιλιάς, που φοράει ένα στέμμα, αποφασίζει για την ποινή, ο βεζίρης την εκτελεί, ο γάιδαρος είναι αυτός που τιμωρείται και το πηγάδι τη γλυτώνει. Η τιμωρία είναι χτυπήματα στις παλάμες με μια ξύλινη κουτάλα.

Υπάρχουν διάφορες κατηγορίες χτυπημάτων:
Βούτυρο: Απαλό χτύπημα σα χάδι
Ντομάτα: Σιγά-σιγά μέχρι να κοκκινίσει το χέρι
Μπόμπα: Δυνατό χτύπημα
Δυναμίτης: Πάρα πολύ δυνατό χτύπημα
Ηλεκτρική καρέκλα: Χτύπημα μέχρι δακρύων
Το απόγευμα της Κυριακής όλο σχεδόν το νησί συγκεντρώνεται στην πλατεία για να απολαύσει το θέαμα των δυναμιτών. Η ετοιμασία τους έχει αρχίσει μήνες πριν από το Πάσχα. Το απόγευμα της Κυριακής όσοι έχουν στην κατοχή τους δυναμίτες συγκεντρώνονται στο βουνό πάνω από τον Άγιο Σάββα, και στο απέναντι βουνό της Ανάστασης. Γύρω στις 5 αρχίζουν οι πρώτες ρίψεις που συνεχίζονται μέχρι αργά το βράδυ 9 ή 10 ανάλογα με την ποσότητα που έχει ετοιμαστεί. Το θέαμα γίνεται φαντασμαγορικό όταν πέφτει η νύχτα και φαίνονται έντονα οι λάμψεις και από τα δύο βουνά.

Πηγή κειμένου και φωτογραφιών: epalkalymnou.gr