«Διαιρεμένες Μνήμες 1940-1950» στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. ( video)

Το μάθημα

Τον είδα καθώς πήγαινα σχολείο,
Ξεματωμένος πια, φλουρί,
Είχε τελειώσει.
Τριγύρω του γονατιστοί Εβραίοι με το άστρο
… Άλλοι πιο κει χλωμοί έφτυναν αίμα
… Στο μεταξύ εμείς μαθαίναμε το ρήμα της ημέρας
Amo, amas, amat…

Γ. Ιωάννου, Το μάθημα, από τη συλλογή «Χίλια Δέντρα», γράφτηκε το 1961

Μέχρι τις 23 Απριλίου θα έχουν την ευκαιρία όσοι βρεθούν στη Θεσσαλονίκη να επισκεφθούν την έκθεση «Διαιρεμένες Μνήμες 1940-1950. Ανάμεσα στην ιστορία και το βίωμα» στο

Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Πρόκειται για μία διαφορετική ματιά στην περίοδο της Κατοχής και του Εμφυλίου Πολέμου στην Ελλάδα, μέσα από τη σκοπιά των καλλιτεχνών και των πνευματικών ανθρώπων της εποχής. Οι περισσότεροι καταθέτουν μία υπαρξιακή αγωνία, με κοινό τόπο την απόρριψη του πολέμου. Δεν ζητούν εκδίκηση, αλλά αποκατάσταση, όπως μας λέει η επιμελήτρια της έκθεσης, ιστορικός τέχνης Θούλη Μισιρλόγλου. Τα κράτη, η πολιτική και οι ήρωες αποσύρονται από τη σκηνή και αφήνουν χώρο στον ίδιο το λαό και στα δικά του διαφοροποιημένα βιώματα και μνήμες.

Η εικαστική και πολιτιστική παραγωγή συνδιαλέγεται με έργα και τεκμήρια από δημόσια και ιδιωτικά ιστορικά αρχεία. Η φρίκη του πολέμου αντιπαρατίθεται στη χαρά της ζωής και το σκοτάδι αναμειγνύεται με το φως, συνθέτοντας πορτραίτα ανθρώπων που έζησαν μέσα σε αυτή τη δίνη της ιστορίας.

Δεκάδες προσωπικές μαρτυρίες φωτίζουν και προσωποποιούν πτυχές της πραγματικότητας όχι μόνο μέσω συγκλονιστικών κειμένων, αλλά και μέσα από το φωτογραφικό φακό (όπως το περίφημο «Μαύρο Λεύκωμα» της Βούλας Παπαϊωάννου), τον καμβά αναγνωρισμένων ή και λιγότερο γνωστών, αλλά εξαιρετικών καλλιτεχνών (ενδεικτικά αναφέρουμε τους Σεμερτζίδη, Μπαχαριάν, Κανιάρη, Χαριάτη – Σισμάνη, Εγγονόπουλο, Διαμαντόπουλο, Σικελιώτη, Βασιλείου, Κόντογλου, Σπαθάρη, Πράσινο, Γαλάνη, Masson, Marquet, Matisse και Braque), καθώς και ντοκιμαντέρ και κινηματογραφικές ταινίες (για παράδειγμα «Ουρανός» του Τ. Κανελλόπουλου, «Οι παράνομοι» του Ν. Κούνδουρου).

Ανάμεσα στα εκθέματα μπορούμε να δούμε τους ζωγραφικούς πίνακες του εικαστικού λευκώματος «1941-45 o πόλεμος ενός εφήβου» του Frederick Karabott, στο οποίο αποτυπώνει τις μνήμες του από την εμπειρία του ως αιχμαλώτου κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Επίσης, τις πέτρες που ζωγράφιζε ο Γιάννης Ρίτσος εξόριστος στη Γυάρο, ενώ δεσπόζουσα θέση κατέχει η σάτιρα της εποχής, έκδηλη στα σκίτσα και στους πίνακες των Φ. Δημητριάδη, Κ. Πλακωτάρη, Γ. Κεφαλληνού , Κ. Ρωμανού και Γ. Φυντανό. Ο κατάλογος του Yad Vashem με τους Έλληνες «Δίκαιους των Εθνών», που βοήθησαν Εβραίους συμπολίτες τους κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος, βρίσκεται επίσης στην έκθεση.

Στο «Αρχείο σφραγίδων, άνθρωποι» του Γ. Χατζημιχάλη, 1124 σφραγίδες με ανθρώπινες μορφές είναι ταξινομημένες σε συρτάρια σε δύο μεταλλικές αρχειοθήκες. Ένα έργο που, παρότι αποτελεί μέρος της μόνιμης συλλογής του μουσείου, και όχι της συγκεκριμένης έκθεσης, ουσιαστικά συνοψίζει την ουσία της: Πίσω από τους αριθμούς υπάρχουν άνθρωποι, και αυτοί αναδεικνύονται και πρωταγωνιστούν στις «Διαιρεμένες Μνήμες».

Παρότι το μουσείο που φιλοξενεί την έκθεση δεν είναι ιστορικό, η έρευνα που έχει προηγηθεί είναι ενδελεχέστατη. Τα τεκμήρια από δημόσια και ιδιωτικά αρχεία για το Ολοκαύτωμα, τον Εμφύλιο και την Κατοχή, συνθέτουν το ιστορικό τοπίο εστιάζοντας σε λεπτομέρειες, στις οποίες σπάνια έχει πρόσβαση το ευρύ κοινό. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στην περιπέτεια της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, για την οποία αμβλύνεται χρονολογικά η έκθεση, καθώς περιλαμβάνει και τεκμήρια από την προπολεμική εποχή. Όπως μας είπε χαρακτηριστικά ο έφορος του Εβραϊκού Μουσείου και επιμελητής της έκθεσης, καθηγητής Ευάγγελος Χεκίμογλου, το 80% των τεκμηρίων παρουσιάζεται για πρώτη φορά, καθώς πρόκειται για ανέκδοτο υλικό.