Κρίση. Οι αιτίες της κρίσης. Πώς να νικήσουμε την κρίση;

Γράφει ο dr.Nichoas Oldman.

Σε αυτό το άρθρο δεν δίνω καμία συνταγή, προσπαθώ μόνο να καταλάβω την κατάσταση που έχει δημιουργηθεί. Έχουν γραφτεί πολλά κείμενα πάνω σ’ αυτό το θέμα, αλλά και πριν σαφήνεια δεν υπήρχε, δεν υπάρχει και τώρα. Σε καμία από τις δημοσιευμένες μελέτες δεν μπόρεσα να βρω μια σαφή και πλήρη ανάλυση των αιτιών της κρίσης που βρίσκεται σε εξέλιξη. Κατά συνέπεια, δεν υπάρχουν βάσιμες προτάσεις για το πώς να την ξεπεράσουμε.
Για όσους προτιμούν να διαβάζουν τα αστυνομικά μυθιστορήματα από την τελευταία σελίδα, θα ανοίξω το χαρτιά μου. Το αίτιο της

κρίσης είναι ΤΑ ΧΡΗΜΑΤΑ. Και μόνο Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΩΝ ΣΚΛΑΒΩΝ μπορεί να την νικήσει.
Μετά από αυτές τις πρώτες φράσεις η συντριπτική πλειοψηφία των λογικών ανθρώπων με αγανάκτηση θα κλείσει αυτό το άρθρο και θα συνεχίσει να σερφάρει στο διαδίκτυο αναζητώντας κατανοητές αλήθειες. Ούριο άνεμο στα πανιά τους! Η λογική πλειονότητα δε
θα βρει τίποτα εδώ. Κάθε ιδέα πρέπει να περάσει το στάδιο κατά το οποίο γίνεται αντιληπτή ως παραλήρημα. Αυτό δεν μπορεί να γίνει, γιατί δεν μπορεί να γίνει ποτέ.
Με λίγη σκέψη μπορούμε να καταλήξουμε στο έξης συμπέρασμα: το αίτιο της κρίσης δεν είναι αυτό που θεωρείται παραλήρημα (ή μπορεί να είναι έτσι στην πραγματικότητα;). Το παραλήρημα είναι η μοίρα των λίγων, και έτσι δεν μπορεί απλώς να επηρεάσει τους πάντες και τα πάντα σε παγκόσμιο επίπεδο. Στην παγκόσμια κρίση μπορούν να οδηγήσουν μόνο οι παγκοσμίως αποδεκτές ιδέες. Αυτές είναι που κυβερνούν τον κόσμο. Επομένως, πρέπει να φέρουν ευθύνη για τα αποτελέσματα της διακυβέρνησής τους.
Είναι άχρηστο λοιπόν να αναζητούμε διέξοδο από την κρίση σε ακριβώς αυτές τις καθιερωμένες αλήθειες, επειδή εκείνες είναι που έχουν δημιουργήσει την κρίση. Η ίδια η κρίση πρώτα απ’ όλα μας λέει ότι είναι καιρός να επανεξετάσουμε τις καθιερωμένες έννοιες.
Αυτό που εκ πρώτης όψεως φαίνεται παραλήρημα δεν είναι πάντα έτσι, και η κοινή γνώμη μπορεί να είναι λανθασμένη.
Ας δούμε για παράδειγμα τη δήλωση «Οι δεινόσαυροι εξαφανίστηκαν πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια. Ως εκ τούτου, σήμερα δεν υπάρχουν δεινόσαυροι». Ας την αλλάξουμε με μια άκρως αντίθετη και για τον λόγο αυτό παραληρηματική «Οι δεινόσαυροι ΔΕΝ εξαφανίστηκαν πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια. Ως εκ τούτου, σήμερα υπάρχουν πάρα πολλοί γύρω μας».
Πιστεύετε ότι μπορώ στις τρεις επόμενες παραγράφους να αποδείξω την ορθότητα της τελευταίας δήλωσης; Ας το δούμε.
Πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια οι δεινόσαυροι κατοικούσαν στη Γη. Ανάμεσα στα πόδια τους μπερδεύονταν μικρά θηλαστικά ― οι πρόγονοί μας. Με βάση ό,τι υπάρχει σήμερα, συνάγεται το συμπέρασμα ότι τα θηλαστικά επιβίωσαν και οι δεινόσαυροι εξαφανίστηκαν.
ΌΜΩΣ, όταν οι ορνιθολόγοι είδαν τις πατημασιές δεινοσαύρων, δεν μπορούσαν να πιστέψουν στα μάτια τους. Μπροστά τους ήταν πατημασιές πουλιών! Και δεν ήταν παρόμοιες. Ήταν ολόιδιες. Αυτό είναι δυνατό μόνο αν η δομή των άκρων τους είναι ακριβώς ίδια. Και γιατί να μας εκπλήσσει αυτό; Τα πουλιά είναι απευθείας απόγονοι των δεινοσαύρων. Το γεγονός αυτό είναι καλά γνωστό, μόνο ωστόσο σε μικρούς κύκλους. Οποιοσδήποτε ορνιθολόγος θα σας μιλήσει για τον αρχαιοπτέρυγα ― αυτό το μεταβατικό μοντέλο μεταξύ των αρχαίων δεινοσαύρων και των σύγχρονων πουλιών.
Τα πουλιά είναι οι δεινόσαυροι του σήμερα. Ακριβώς όπως ζουν και βασιλεύουν οι απόγονοι εκείνων των θηλαστικών ― τα σύγχρονα θηλαστικά ― , ζουν και βασιλεύουν οι απόγονοι των δεινοσαύρων ― τα σύγχρονα πουλιά-δεινόσαυροι. Εξαφανίστηκαν οι πρόγονοι των σύγχρονων δεινοσαύρων. Ωστόσο, ακριβώς με τον ίδιο τρόπο εξαφανίστηκαν και οι πρόγονοι των σύγχρονων θηλαστικών. Κανένας δεν θα ισχυριστεί βάσει αυτού ότι τα θηλαστικά εξαφανίστηκαν πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια! Γιατί λοιπόν αυτός ο γελοίος ισχυρισμός να χρησιμοποιείται σχετικά με τους δεινόσαυρους; Μόνο επειδή αυτό θεωρείται σωστό.
Μερικές φορές είναι απαραίτητο να επανεξετάζουμε τις καθιερωμένες έννοιες. Ας προσπαθήσουμε να το κάνουμε με κάποιες από αυτές. Επιτρέψτε μου μια γρήγορη σημείωση ― ζητώ από τον αναγνώστη να μου συγχωρέσει τυχόν πιθανή ασυμφωνία προς τα ιστορικά γεγονότα κάποιων θεωρητικών παραδειγμάτων που αναφέρω παρακάτω.Στην πραγματικότητα, αυτά τα παραδείγματα δεν σκοπεύουν να φέρουν επανάσταση στην επιστήμη της ιστορίας. Απλώς επιτρέπουν να αποκαλύψουμε την ουσία των διαδικασιών που περιγράφονται για ευκολότερη κατανόηση.

Οι Νεάντερταλ εξαφανίστηκαν. Αλλά οι ιδέες τους παραμένουν.
Ποια ήταν η ιδέα του πρωτόγονου ανθρώπου; Και όχι μόνο του ανθρώπου. Όλων των ζωντανών πλασμάτων; Αυτή η ιδέα που υπήρξε πάντα και θα υπάρχει, ακόμη και αν όλους μας περιμένει η θλιβερή μοίρα των Νεάντερταλ. Η ιδέα είναι απλή. Πρέπει να ΒΡΟΥΜΕ ΤΡΟΦΗ. Πρέπει να φάμε.
Και μόνο μετά μπορούμε να ζωγραφίζουμε τους τοίχους των σπηλαίων με ώχρα ή να κατασκευάζουμε επιταχυντές αδρονίων, να κοιτάμε τα αστέρια και να ψάχνουμε πρότυπα στην κίνηση των ουράνιων σωμάτων. Nα χτίζουμε θεωρίες και πυραμίδες. Nα χτίζουμε πολιτισμούς. Όλα αργότερα. Αλλά πρώτα πρέπει να βρούμε τροφή. Όποιος δεν ήθελε ή δεν μπορούσε, δυστυχώς πέθανε από την πείνα. Δεν είμαστε απόγονοί του. Δεν έχει καθόλου απογόνους. Είμαστε ευγνώμονες απόγονοι εκείνων που έλυσαν επιτυχώς το πρόβλημα αυτό.
Πώς προμηθεύονταν τρόφιμα οι προϊστορικοί άνθρωποι; Με τα δόντια, τα χέρια, τα πόδια. Έκαναν ό,τι μπορούσαν. Και ταυτόχρονα δεν διέφεραν σε τίποτα από τα ζώα. Στην πραγματικότητα ήταν ζώα. Πότε γίναμε άνθρωποι λοιπόν;
Μήπως όταν πήραμε στα χέρια μας εργαλεία; Αλλά τα εργαλεία τα χρησιμοποιούν και τα ζώα. Οι ενυδρίδες, για παράδειγμα, όσα όστρακα δεν μπορούν να σπάσουν με τα δόντια τα σπάνε με πέτρες. Ή μήπως γίναμε άνθρωποι όταν μάθαμε να σκοτώνουμε μαζί το θήραμα; Αλλά τα ζώα το κάνουν από αμνημονεύτων χρόνων. Τότε μήπως όταν εμφανίστηκε η ιεραρχία; Αλλά η ιεραρχία υπάρχει σε αγέλες λύκων, και ο βαθμός κοινωνικοποίησης στη μυρμηγκοφωλιά, που υπάρχει εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια, ξεπερνάει κάθε προϊστορικό χωριό. Μήπως γίναμε άνθρωποι, όταν αρχίσαμε να μεταδίδουμε τις γνώσεις μας στους ομοίους μας ― στους ομοεθνείς και στα παιδιά; Το ίδιο όμως κάνουν και τα ζώα. Ξεχωριστά κοπάδια φαλαινών-δολοφόνων, για παράδειγμα, έχουν διαφορετικές κυνηγετικές τεχνικές για το ίδιο θήραμα, και αυτές οι τεχνικές κληροδοτούνται στις επόμενες γενιές. Τι άλλο μας μένει; Η γλώσσα; Δεν έχουμε αποδείξεις ότι τα ζώα δεν την έχουν. Ίσως να έχουν λιγότερες πτώσεις, ως προς τα υπόλοιπα όμως… Σχεδόν όλα τα ζώα επικοινωνούν με ήχους. Ας θυμηθούμε τα «τραγούδια» των φαλαινών.
Έτσι, το συμπέρασμα εκ των ανωτέρω είναι ότι δεν διαφέρουμε και τόσο πολύ από τα ζώα. Τα όρια είναι πολύ ασαφή και ρευστά. Και ως εκ τούτου, δεν έχει μεγάλη σημασία τι πρέπει να θεωρούμε αρχή, πού να βάλουμε το μηδενικό σημείο αναφοράς.
Κάποιοι προτείνουν ότι ο Προμηθέας μπορεί να θεωρείται πατέρας της ανθρωπότητας. Θεωρούν ότι οι άνθρωποι έγιναν άνθρωποι από τη στιγμή που άρχισαν να χρησιμοποιούν τη φωτιά. Όμορφη ιδέα, λαμπρή, θα έλεγα. Και φαίνεται λογική, γιατί τα ζώα δεν χειρίζονται τη φωτιά. Αλλά επειδή δεν έχει μεγάλη σημασία πού θα βάλουμε το μηδενικό σημείο αναφοράς, θα ξεχώριζα ένα άλλο γεγονός.
Προτείνω να θεωρούμε γενέθλια της ανθρωπότητας την ημέρα των εγκαινίων του πρώτου σούπερ μάρκετ.
Είναι αλήθεια ότι κανείς δεν θα μάθει ποτέ πότε συνέβη αυτό και πώς ήταν το πρώτο σούπερ μάρκετ, αλλά, επαναλαμβάνω, αυτό δεν έχει σημασία. Σημασία έχει ότι στην αρχή ο καθένας προμηθευόταν ο ίδιος την τροφή του. Θέλεις κρέας, πιάσε ένα κουνάβι. Ή ένα μαμούθ, αν μπορείς. Και δεν παίζει ρόλο αν το κάνεις μόνος σου ή από κοινού με εξίσου πεινασμένους. Σημαντικό είναι ότι πρέπει να προμηθεύεσαι τα πάντα ο ίδιος. Θέλεις κρέας, βρες κρέας. Θέλεις ψάρι, βρες ψάρι. Θέλεις μπανάνα, πιάσε μια μπανάνα. Μέχρι εδώ δεν διαφέρεις σε τίποτα από ένα ζώο.
Φανταστείτε λοιπόν τώρα δύο τέτοια ζώα να σέρνονται το ένα πίσω από το το άλλο μέσα στο δάσος. Ο ένας όλη τη μέρα κυνηγούσε στο δάσος ένα γουρουνάκι, και επιτέλους το ’πιασε, έφαγε το μισό και χόρτασε. Το άλλο μισό το κρατάει κάτω από τη μασχάλη. Για να το φάει αργότερα. Ο άλλος τριγυρνούσε εκεί όλη τη μέρα ψάχνοντας μπανάνες. Ήταν τυχερός και τις βρήκε. Και αυτός χόρτασε και πήρε μαζί του τα υπόλοιπα τσαμπιά. Και τότε, ξαφνικά, συναντήθηκαν σε ένα ξέφωτο. Δεν ήταν κάτι ασυνήθιστο. Και στο παρελθόν είχαν συναντηθεί. Μια φορά οι δύο τους συναντήθηκαν με άδεια χέρια. Όπως συναντήθηκαν, έτσι και χωρίστηκαν. Ο καθένας με τίποτα. Άλλη φορά ο ένας είχε μισοφαγωμένο γουρουνάκι και ο άλλος ήταν με άδεια χέρια και πεινασμένος. Η πείνα δεν γνωρίζει από ευγένειες. Δεν υπάρχουν ηθικές αρχές για έναν πεινασμένο. Ούτε για ένα ζώο. Ο νηστικός δοκίμασε να πάρει το θήραμα από τον χορτάτο, αλλά δεν το πέτυχε. Οι δυνάμεις τους ήταν ίσες. Αντάλλαξαν γροθιές και χωρίσανε με ό,τι είχανε.
Συναντιούνται λοιπόν αυτοί οι δύο στο ξέφωτο έχοντας τέτοια εμπειρία επικοινωνίας. Ωστόσο, τώρα ο καθένας με τα τρόφιμά του. Ας προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε την πορεία της απλής τους σκέψης. Ο πρώτος σκέφτεται: «Έχω φάει χοιρινό σήμερα. Καλή θα ήταν και η μπανάνα για μεζέ». Ο δεύτερος έχει παρόμοιες ιδέες για το γουρούνι. Το αποτέλεσμα; Η λύση έρχεται από μόνη της.
Πρέπει να ανταλλάξουν θήραμα. Κανένας δεν θα χάσει τρόφιμα. Και όλοι θα κερδίσουν. Έτσι γεννήθηκε το πρώτο σούπερ μάρκετ. Κι ας μην είχε τη σημερινή μορφή. Το σχήμα δεν αλλάζει την ουσία. Σημασία έχει ότι άλλαξε η αρχή. Τώρα, αν θέλω ψάρι, δεν χρειάζεται να αλιεύω. Αν είμαι γεννημένος κυνηγός δεν χρειάζεται να αλλάξω την ειδικότητά μου. Μπορώ να ανταλλάσσω ελάφια με οξύρρυγχους. Και όλοι κερδίζουν. Αυτό λέγεται κατανομή εργασίας. Η οποία, όπως έχει αποδείξει ο Ρικάρντο, αυξάνει την παραγωγικότητα.
Πριν από μερικά χρόνια έγιναν ανασκαφές ενός προϊστορικού οικισμού. Ο χώρος αποτελούνταν από δέκα περίπου καλύβες. Δύο πράγματα παρουσιάζουν ενδιαφέρον. Το πρώτο είναι η ηλικία ― επτακόσιες χιλιάδες χρόνια. Και το δεύτερο είναι ότι χρησιμοποιούσαν ευρέως λίθινα εργαλεία, που ήταν φτιαγμένα πολύ επιδέξια. Όμως τα ίχνη παραγωγής των εργαλείων βρέθηκαν μόνο σε μία καλύβα. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι το σούπερ μάρκετ υπήρχε ήδη. Δηλαδή, η κατανομή εργασίας υπήρχε ήδη εκείνη την εποχή. Ο τεχνίτης ζούσε σε ένα μόνο μέρος και ήταν αρκετός για να εξασφαλίσει όλη την κοινότητα. Είναι λογικό να υποθέσουμε ότι η μόνη του ασχολία ήταν η κατασκευή των εργαλείων. Και μετά τα αντάλλασσε με τρόφιμα. Πολύτιμος ειδικός πρέπει να ήταν.
Έτσι, κατά την άποψή μου, είμαστε άνθρωποι τουλάχιστον εδώ και επτακόσιες χιλιάδες χρόνια. Και homo sapiens μόνο εκατό. Αλλά αυτό είναι απλώς μια παρατήρηση.
Λοιπόν, σε κάποιο σημείο, οι πρόγονοί μας ανακάλυψαν το εμπόριο. Και η ανταλλαγή αναμφίβολα είναι μια μορφή εμπορίου. Από αυτήν τη στιγμή έγιναν άνθρωποι.
Το εμπόριο ήταν σημαντικό βήμα για την ανάπτυξη της κοινωνίας και για την ανάπτυξή μας γενικώς ως βιολογικού είδους. Αποκτήσαμε ένα τεράστιο πλεονέκτημα απέναντι στον υπόλοιπο κόσμο των ζώων. Κανένα άλλο βιολογικό είδος στον πλανήτη δεν έχει ακόμα αυτό το ισχυρό εργαλείο επιβίωσης.
Παρεμπιπτόντως, υπάρχει η άποψη ότι οι Νεάντερταλ εξαφανίστηκαν επειδή δεν είχαν εμπόριο. Αλήθεια, γιατί να εξαφανίστηκαν άραγε; Ήταν μεγαλύτεροι από μας σωματικά. Ένας δεκάχρονος Νεάντερταλ είχε τη σωματική διάπλαση ενός ενήλικου αρσενικού του είδους μας. Ο όγκος του εγκεφάλου τους ήταν μεγαλύτερος από τον δικό μας. Έχουμε το ίδιο φυσικό περιβάλλον και τους ίδιους διατροφικούς πόρους. Ποια είναι η διαφορά;
Στις εγκαταστάσεις των homo sapiens στα βάθη της ηπειρωτικής περιοχής, σε απόσταση 500 χιλιομέτρων από την ακτή της θάλασσας και ακόμη πιο μακριά, έχουν βρεθεί κοχύλια που χρησιμοποιούσαν οι άνθρωποι. Έχουν βρεθεί λίθινα εργαλεία φτιαγμένα επίσης εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά από τον τόπο της ανακάλυψης. Οι Νεάντερταλ δεν είχαν τίποτα τέτοιο. Και στους πιο παλιούς αλλά και στους μεταγενέστερους οικισμούς του είδους αυτού στο νότο της Ισπανίας, βρίσκονται μόνο προϊόντα από τοπικά υλικά. Προφανώς, δεν είχαν εμπόριο. Μήπως οι Νεάντερταλ είχαν πιο ανεπτυγμένο εγκέφαλο αφού έπρεπε να αντισταθμίσουν την έλλειψη καταμερισμού εργασίας με την ανάπτυξη προσωπικών δεξιοτήτων; Πολυτεχνίτης, που λέει ο λόγος. Η Ιστορία σιωπά, τουλάχιστον τώρα.
Γιατί το εμπόριο παρείχε πλεονέκτημα στο είδος μας; Με ποιο μηχανισμό έγινε η εφαρµογή του πλεονεκτήματος αυτού; Είναι πολύ απλό. Λόγω του καταμερισμού της εργασίας, ο οποίος ήταν αποτέλεσμα του εμπορίου, λιγότερο ικανά άτομα που στην προηγούμενη περίοδο της ιστορίας ήταν καταδικασμένα να εξαφανιστούν, τώρα είχαν ευκαιρία να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν. Και δεν δίστασαν να εκμεταλλευτούν αυτή την ευκαιρία. Η συνολική βιομάζα του είδους μας άρχισε να αυξάνεται απότομα.
Έτσι η ευημερία μας, και όχι μόνο αυτή, αλλά και η ύπαρξή μας, οφείλεται στο εμπόριο. Το οποίο έχει προσδιορίσει επίσης όλη την επόμενη πορεία ανάπτυξης της ανθρωπότητας μέχρι σήμερα. Γι’ αυτό ας το εξετάσουμε πιο προσεκτικά.

Η ουσία του εμπορίου

Από την πρώτη ανταλλαγή, που σίγουρα ήταν εμπορική συναλλαγή και που σήμερα ονομάζεται αντιπραγματισμός, υπήρχε το ζήτημα της αξίας. Τι ισοτιμεί με τι; Μπορούμε να πούμε ότι αυτή η ερώτηση για τα μέρη των πρώτων συναλλαγών ήταν τόσο σημαντική, όσο και απλή.
Τι θέλω να πω; Πρώτον ότι σε συνθήκες καταστροφικής έλλειψης πόρων κανένα από τα μέρη που συμμετείχαν στη συναλλαγή δεν μπορούσε να παίρνει λιγότερο από αυτό που έδινε. Είχαν μόλις και μετά βίας αρκετά τρόφιμα για να επιβιώσουν, και για τον λόγο αυτό, η άνιση ανταλλαγή, όταν δίνεις περισσότερο από αυτό που παίρνεις, σήμαινε ένα πράγμα: βέβαιο θάνατο. Έτσι, το θέμα της αποτίμησης ήταν εξαιρετικά σημαντικό. Αλλά για τους πρώτους αγοραστές δεν ήταν καθόλου δύσκολο να προσδιορίζουν την τιμή.
Αν, για παράδειγμα, μετά από μια μέση ημέρα κυνηγιού είχες μία μαρμότα και μετά από μια μέση ημέρα αναζήτησης μπανάνας είχες 50 μπανάνες, σημαίνει ότι μία μαρμότα κοστίζει 50 μπανάνες. Τελεία. Ούτε εκπτώσεις, ούτε μπόνους. Μόνο ισότιμη ανταλλαγή. Είναι ζήτημα ζωής και θανάτου.
Και γιατί το εμπόριο οδήγησε σε αύξηση παραγωγής των προϊόντων; Μα αφού ο καθένας μπόρεσε να ασχοληθεί μ’αυτό που έκανε καλύτερα. Και όσο πιο πολύ ασχολούνταν μ’αυτό, τόσο πιο καλά το έκανε. Η παραγωγικότητα αυξανόταν και όλοι ήταν ευχαριστημένοι.
Η αύξηση της παραγωγικότητας είχε όμως και μια άλλη επίδραση στην ανθρωπότητα που ήταν καθοριστική. Μόλις η παραγωγικότητα αυξήθηκε, το ζήτημα της ισότιμης ανταλλαγής έπαψε να ήταν ζωτικής σημασίας. Αν ο κυνηγός για την επιβίωσή τους χρειάζεται μία μαρμότα την ημέρα, αλλά με τη χρήση των εργαλείων του τεχνίτη άρχισε να πιάνει δύο μαρμότες την ημέρα, αυτό σημαίνει ότι η κοινωνία έχει μία περίσσια μαρμότα. Ή, για να το θέσω αλλιώς, ένα μέλος της κοινωνίας μπορεί τώρα να ζει χωρίς να εργάζεται. Πρόκειται για μια ριζικά νέα κατάσταση που προσδιόρισε όλη την μετέπειτα ιστορία μας.
Πριν από την εμφάνιση του εμπορίου είχαμε κοινωνία ίσων ελεύθερων ανθ… με συγχωρείτε, στην ορολογία μας, ελεύθερων ζώων. Φυσικά, όπως και σε κάθε κοπάδι ζώων υπήρχε ο αρχηγός, ο οποίος επειδή είχε περισσότερο κύρος, δηλαδή πιο ανεπτυγμένους δικέφαλους μυς, μετά από το κυνήγι έπαιρνε λίγο περισσότερο κρέας από το μέσο μέλος του κοπαδιού. Αλλά δεν ήταν αδηφάγος. Πρώτον, γιατί δεν ήταν Λερναία Ύδρα με πολλά κεφάλια. Δεύτερον, γιατί αν τα μέλη του κοπαδιού του πέθαιναν από την πείνα λόγω της ασυγκράτητης όρεξής του, δε θα μπορούσε να επιβιώσει και ο ίδιος. Δεν ήταν δυνατό να σκοτώσει μόνος του ένα μαμούθ ή ένα ρινόκερο. Επομένως ο αρχηγός χρειαζόταν το κοπάδι τόσο όσο και το κοπάδι τον αρχηγό. Και η ληστρική φύση βασιζόταν σε αυτή την συμφωνία όλα τα προηγούμενα εκατομμύρια χρόνια.
Όταν όμως οι άνθρωποι τελικά έγιναν άνθρωποι, τα πάντα άλλαξαν. Τότε υπήρχε πια δυνατότητα να ζουν στην ανθρώπινη κοινωνία χωρίς να συμμετέχουν άμεσα στην παραγωγή του προϊόντος. Ενώ παλαιότερα το προϊόν που παρήγε ένα μέλος της κοινωνίας δεν έφτανε ούτε για τον εαυτό του και τα παιδιά του και δεν υπήρχε τίποτα για να του πάρεις, τώρα δημιουργήθηκαν περισσεύματα, τα οποία θεωρητικά ήταν δυνατό να τα αφαιρέσει και να τα οικειοποιηθεί κανείς.
Είμαι της γνώμης ότι υπάρχει μόνο ένας τρόπος για αφαίρεση περίσσιων προϊόντων. Ο τρόπος αυτός λέγεται ΑΝΙΣΗ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ.
Ο προσεκτικός αναγνώστης μπορεί να διαφωνήσει μαζί μου. Θα μου πει ότι η ανταλλαγή δεν είναι ο μόνος τρόπος. Γιατί να μην έρθει κανείς με ρόπαλο στον ιδιοκτήτη και να μην του πάρει το προϊόν με τη βία; Ναι, βεβαίως, αυτό είναι εφικτό. Μόνο που αυτό είναι καθαρά άνιση ανταλλαγή. Εάν στο παράδειγμά μας αντάλλασσε μία μαρμότα όχι με 50 μπανάνες, αλλά μόνο με 25, θα ήταν παράδειγμα άνισης κατά 50% ανταλλαγής.
Τότε ποια είναι η διαφορά; Το κίνητρο. Στην περίπτωση του ροπάλου υπάρχει αναγκαστικό κίνητρο, στη σύγχρονη γλώσσα ληστεία ή κλοπή, με άλλα λόγια η βία ― το αντίθετο της ανταλλαγής ελεύθερων και ίσων ανθρώπων. Δεν είναι εύκολο να αναγκάσεις κάποιον ελεύθερο και ίσο να κάνει άνιση ανταλλαγή. Ωστόσο, δεν είναι αδύνατο φυσικά. Για παράδειγμα, με απάτη. Θα μιλήσουμε πιο αναλυτικά για την αναλογία των δύο αυτών μεθόδων άνισης ανταλλαγής, με βία και απάτη.

Ληστεία ή κλοπή;

Καλύτερα να πεθάνει κανείς από τα γέλια ή από τα κλάματα; Υποψιάζομαι ότι δεν έχει διαφορά για τον ίδιο τον νεκρό.
Ο αντιπραγματισμός στο πρώτο σούπερ μάρκετ ήταν εντελώς ισότιμος, και για αυτό εντελώς δίκαιη ανταλλαγή. Φοβάμαι πως ήταν το τελευταίο παράδειγμα δίκαιου εμπορίου στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Φυσικά, δεν είναι και πολύ βολικό να πάει κανείς στο κατάστημα για ένα μπουκάλι γάλα παίρνοντας από το σπίτι ένα μπούτι κοτόπουλο για πληρωμή. Για τον σύγχρονο άνθρωπο είναι παράλογο. Αλλά ας μη βιαζόμαστε να βγάλουμε συμπεράσματα.
Θα ήθελα να στρέψω την προσοχή σας στο γεγονός ότι το εμπόριο από μόνο του δεν παράγει προϊόν. Επειδή δεν είναι παραγωγική διαδικασία αλλά μόνο ανταλλαγή, δεν μπορεί εξ ορισμού να δημιουργεί προϊόν. Σκεφτείτε το λίγο. Γιατί, λοιπόν για αιώνες οι έμποροι έκαναν περιουσίες και ολόκληρες χώρες γίνονταν πλούσιες με το εμπόριο; Υπό το πρίσμα των ανωτέρω, η απάντηση είναι απολύτως σαφής: όλο το εμπόριο αποτελεί παράδειγμα άνισης ανταλλαγής. Ο νόμος του Λομονόσοφ-Λαβουαζιέ λέει ότι όποτε αφαιρείται κάτι από ένα αντικείμενο προστίθεται σε άλλο. Το ερώτημα είναι, από πού αφαιρείται;
Η απάντηση δεν θα είναι απροσδόκητη: αφαιρείται από εκεί από όπου έχει παραχθεί.
Για παράδειγμα, ο μεταλλωρύχος με κασμά κατέβηκε στο φρεάτιο και έβγαλε 100 κιλά μεταλλεύματος. Αργότερα, θα το πουλήσει στον χαλυβουργό, ας πούμε, αντί 50 νομισμάτων. Αυτό σημαίνει ότι ο μεταλλωρύχος με τον κόπο του δημιούργησε ένα προϊόν και με δίκαιη ανταλλαγή, ας πούμε, το αντάλλαξε με 50 νομίσματα του χαλυβουργού. Και γιατί ο χαλυβουργός πλήρωσε 50 νομίσματα για το μετάλλευμα που κοστίζει 50 νομίσματα; Δεν κέρδισε τίποτα, όπως και σε κάθε δίκαιη ανταλλαγή. Σωστά, δεν κέρδισε τίποτα, είναι όμως μόνο η αρχή. Στη συνέχεια θα λιώσει αυτά τα 100 κιλά μετάλλευμα σε 25 κιλά σίδερο και θα τα πουλήσει στον σιδηρουργό για 100 νομίσματα. Ας το θεωρήσουμε ισότιμη ανταλλαγή. Έτσι λοιπόν ο χαλυβουργός με τη δουλειά του παρήγαγε επιπρόσθετο προϊόν για 50 νομίσματα, τα οποία και κέρδισε ως αποτέλεσμα της ισότιμης ανταλλαγής: 100-50=50. Ύστερα ο σιδηρουργός από το σίδερο που αγόρασε έφτιαξε 100 αιχμές βελών και τις πούλησε στους κυνηγούς δίκαια και ισότιμα για ενάμισι νόμισμα καθεμία και κέρδισε 100 επί 1,5, δηλαδή 150 νομίσματα. Έτσι, ο σιδηρουργός παρήγαγε προστιθέμενη αξία 50 νομισμάτων, τα οποία και έλαβε.
Ο καθένας που συμμετείχε στην αλυσίδα αυτή με τη δουλειά του παρήγε προστιθέμενη αξία, την οποία έλαβε ολόκληρη στην περίπτωση ισότιμης ανταλλαγής. Ας υποθέσουμε ότι κάθε εργαζόμενος χρειάζεται για τον εαυτό του και την οικογένειά του 49 νομίσματα την ημέρα, επειδή ακριβώς τόσο κοστίζει ένα γουρούνι μεσαίου μεγέθους, όπως το πουλάνε οι κυνηγοί.
Τι έχουμε λοιπόν στο τέλος της πρώτης ημέρας; Ο μεταλλωρύχος χρησιμοποιώντας 50 νομίσματα που είχε κερδίσει εξασφάλισε τροφή για τον εαυτό του, έβαλε στην άκρη 1 νόμισμα και είναι έτοιμος την επόμενη μέρα να κατέβει και πάλι στο ορυχείο του για να βγάλει και άλλο μετάλλευμα. Ο χαλυβουργός, από τα 100 νομίσματα που πήρε από τον σιδηρουργό, πλήρωσε 49 για τη διατροφή, 1 έβαλε στην άκρη και με τα υπόλοιπα 50 είναι έτοιμος την επόμενη μέρα να αγοράσει μετάλλευμα από τον μεταλλωρύχο, να το κάνει 25 κιλά σίδερο και να το πουλήσει πάλι στον σιδηρουργό. Ο σιδηρουργός στο τέλος της ημέρας έχει 150 νομίσματα, 49 από τα οποία θα τα ξοδέψει για διατροφή του ίδιου και της οικογένειάς του, 1 θα βάλει στην άκρη, και με τα υπόλοιπα 100 είναι έτοιμος την επόμενη μέρα να αγοράσει άλλα 25 κιλά σίδερο από τον χαλυβουργό για να φτιάξει άλλες 100 αιχμές βελών και να τις πουλήσει δίκαια στους κυνηγούς. Οι κυνηγοί, με τη σειρά τους, θα ξοδέψουν στο κυνήγι αυτά τα 100 βέλη, για να εξασφαλίσουν αρκετή ποσότητα γουρουνιών για διατροφή των ίδιων και του μεταλλωρύχου, του χαλυβουργού και του σιδηρουργού. Επομένως, καθίσταται σαφές ότι η παραγωγική διαδικασία, στην οποία οι συμμετέχοντες συνδέονται μεταξύ τους με ισότιμη ανταλλαγή, μπορεί να διαρκεί επ’ αόριστον. Αυτή είναι η σταθερότητα στη ζωή που επιθυμεί κάθε φυσιολογικός άνθρωπος και που επιτρέπει σε όλους μας να νιώθουμε ασφάλεια και να μην ανησυχούμε για το αύριο, ενώ παραμένουμε ελεύθεροι και ίσοι.
Το σύστημά μας από τρεις παραγωγούς και κυνηγούς σε περίπτωση ισότιμης ανταλλαγής μπορεί επιτυχώς να λειτουργεί επ’ αόριστον. Τι γίνεται όμως αν η ανταλλαγή δεν είναι ισότιμη;
Ας πούμε ότι ο πονηρός χαλυβουργός θα πει μια μέρα στον σιδηρουργό: «Δε θα σου πουλάω πια το μέταλλο για 100 νομίσματα. Τώρα θέλω 110 νομίσματα για αυτό». Δεν ξέρω πώς θα εξηγήσει την επιθυμία του. Σήμερα, σε αυτές τις περιπτώσεις, συνήθως αναφέρονται σε αύξηση του κόστους, σε αλλαγές στις συνθήκες της αγοράς, χρησιμοποιούν την λέξη πληθωρισμός και άλλο σαμανικό λεξιλόγιο, η δύναμη του οποίου κρύβεται στο ότι είναι ακατανόητο, γεγονός που κάνει πολύ δύσκολη την αντίκρουση επιχειρημάτων που εκτίθενται. Μου φαίνεται μερικές φορές ότι ο πραγματικός στόχος περισσότερων σύγχρονων αντιλήψεων είναι ακριβώς αυτός ― να αποθαρρύνουν κοινούς θνητούς από τις προσπάθειες να κατανοήσουν αυτές τις θεωρίες. Στην παιδική ηλικία της ανθρωπότητας όμως δεν είχαν εφευρεθεί ακόμα όλες αυτές οι πονηρές έννοιες, κι έτσι ο χαλυβουργός είχε λιγότερες δυνατότητες για λογοπαίγνια, αν και δεν είναι το θέμα μας αυτό.
Άρα τι έχουμε ως αποτέλεσμα; Στο τέλος της πρώτης ημέρας βλέπουμε ότι η κατάσταση δεν έχει αλλάξει για τους συμμετέχοντες εκτός από τον χαλυβουργό και τον σιδηρουργό. Ο χαλυβουργός μπορεί να βάλει στην άκρη 11 νομίσματα αντί για 1. Πραγματικός θρίαμβος πονηριάς! Από πού βρέθηκαν τα 10 παραπάνω νομίσματα; Από τις οικονομίες του σιδηρουργού βέβαια, που τις έχασε στην άνιση ανταλλαγή. Πόσον καιρό θα λειτουργήσει η οικονομία του προϊστορικού οικισμού με αυτόν τον τρόπο; Εξαρτάται από το ποσό που έχει ο σιδηρουργός. Ας πούμε ότι στην αρχή της ιστορίας μας είχε 100 νομίσματα στην άκρη. Έτσι, ο σιδηρουργός θα μπορέσει να στηρίζει την οικονομία για δέκα ημέρες, πλουτίζοντας τον χαλυβουργό. Ο χαλυβουργός θα πρέπει να ήταν ευτυχισμένος. Οι άλλοι συμμετέχοντες πιθανόν δε θα προσέξουν αυτή την ευτυχία. Ούτε που θα προσέξουν καν την ανησυχία του σιδηρουργού. Αυτή η κατάσταση θα κρατήσει 10 μέρες, μέχρι που ο σιδηρουργός θα ξοδέψει όλα τα νομίσματα που είχε εξοικονομήσει. Την ενδέκατη μέρα δε θα μπορέσει να αγοράσει 25 κιλά σίδερο από τον χαλυβουργό. 25 κιλά κοστίζουν 110 νομίσματα, και εκείνος έχει μόνο 100 που κέρδισε χθες. Επειδή η νέα τιμή είναι 4,4 νομίσματα ανά κιλό, με 100 νομίσματα ο σιδηρουργός μπορεί να αγοράσει μόνο 22 κιλά και 727 γραμμάρια. Αυτό σημαίνει ότι εκείνη την ημέρα ο σιδηρουργός δεν θα φτιάξει 100 βέλη, αλλά μόνο 90, καθώς κάθε βέλος ζυγίζει 250 γραμμάρια. Δε θα έχει αρκετό υλικό για το 91ο βέλος. Και έτσι ο σιδηρουργός θα πουλήσει 90 βέλη και θα πάρει για αυτά 90 επί 1,5, δηλαδή 135 νομίσματα. Θα ξοδέψει 49 νομίσματα για διατροφή και θα έχει μόνο 86 νομίσματα για να αγοράσει μέταλλο. Ποια είναι τα αποτελέσματα της ενδέκατης μέρας; Η κατάσταση δεν έχει αλλάξει, ΑΛΛΑ οι κυνηγοί είχαν 10 βέλη λιγότερο. Ως εκ τούτου, έχουν 15 νομίσματα. Αυτό όμως δεν είναι καλό γι’ αυτούς, γιατί χρειάζονται 100 βέλη και όχι 90, ώστε να εξασφαλίσουν απαραίτητο ποσό γουρουνιών. Επομένως θα παράγουν λιγότερα γουρούνια, και κάθε γουρούνι που δεν έπιασαν συνεπάγεται 49 νομίσματα που δεν κέρδισαν. Επιπλέον, αυτό προκαλεί επισιτιστική κρίση στο χωριό. Κάποιος θα πάει για ύπνο νηστικός το ενδέκατο βράδυ μετά την αύξηση τιμής από τον πονηρό χαλυβουργό, γιατί δεν του έφτασε το γουρούνι που δεν πιάστηκε. Και ο πονηρός χαλυβουργός θα μείνει με 2 κιλά και 243 γραμμάρια μετάλλου που δεν πουλήθηκε. Και δεν κέρδισε τίποτα παραπάνω, μόνο αυτό που κέρδιζε και πριν από την αύξηση τιμής.
Και τι κάνει ο σιδηρουργός; Με τα 86 νομίσματα που έχει μετά την αγορά τροφής, μπορεί την δωδέκατη μέρα να αγοράσει από τον πονηρό χαλυβουργό μόνο 19 κιλά και 545 γραμμάρια σίδερο. Και έτσι θα φτιάξει… αν διαιρέσουμε 19,545 κιλά δια 0,25 κιλά ανά βέλος έχουμε πηλίκο 78 βέλη, θα τα πουλήσει στους κυνηγούς για 78 βέλη επί 1,5 νόμισμα το βέλος, με γινόμενο 117 νομίσματα. Αφού αγοράσει τροφή θα έχει 117 μείον 49, άρα 68 νομίσματα την δέκατη τρίτη μέρα: 4,4 νομίσματα ανά κιλό σίδερο, άρα 15,454 κιλά μέταλλο, από το οποίο θα φτιάξει μόνο 61 βέλη, και όταν τα πουλήσει την δέκατη τέταρτη μέρα θα κερδίσει μόνο 91,5 νομίσματα. Με αυτά τα νομίσματα, αφού αγοράσει τροφή, την δέκατη πέμπτη μέρα θα έχει 91,5 μείον 49, άρα 42,5 νομίσματα και θα αγοράσει 42,5 δια 4,4, άρα 9,65 κιλά σίδερο, που είναι αρκετά για να φτιάξει 9,65 δια 0,25, άρα 38 βέλη. Έτσι περίπου δύο εβδομάδες μετά από την έναρξη άνισης ανταλλαγής, το 62% του πληθυσμού του χωριού θα πεινάει, επειδή για να τρέφονται όλοι, η οικονομία του χωριού πρέπει να παράγει 100 βέλη την ημέρα, και σε αυτό το σημείο είναι σε θέση να παράγει μόνο 38! Ταυτόχρονα ο πονηρός χαλυβουργός κάθε μέρα θα έχει όλο και περισσότερο απούλητο προϊόν, και τα έσοδά του θα μειώνονται όλο και πιο πολύ, τελικά κάποια στιγμή δεν θα έχει και ο ίδιος αρκετά λεφτά για να εξασφαλίσει τον εαυτό του και την οικογένειά του. Για να μην αναφέρουμε ότι κατά πάσα πιθανότητα θα πεινάσει ακόμη νωρίτερα, γιατί αν και έχει νομίσματα, το χωριό ήδη δε θα έχει κρέας λόγω έλλειψης βελών για κυνηγούς.
Η παραπάνω κατάσταση δεν είναι τίποτα άλλο παρά η κρίση. Και κάθε κρίση δημιουργείται από την άνιση ανταλλαγή. Η άνιση ανταλλαγή καταστρέφει την οικονομία, και πρωτίστως βλάπτει την παραγωγή. Υπάρχει πάντα συγκεκριμένος υπαίτιος της κρίσης ― αυτός που άρχισε την άνιση ανταλλαγή. Στην περίπτωσή μας ήταν ο πονηρός χαλυβουργός. Είναι δύσκολο να μην τον ξεχωρίσουμε στο παράδειγμα αυτό. Στην πραγματικότητα, όμως, ο δημιουργός άνισης ανταλλαγής δεν είναι πάντα τόσο ευδιάκριτος· το αντίθετο μάλιστα, είναι δύσκολο να τον βρούμε. Και δεν είναι μόνο ότι η σύγχρονη παραγωγή είναι πολύ πιο περίπλοκη από το παράδειγμα, αλλά και το γεγονός ότι στη σύγχρονη ανταλλαγή οι συμμετέχοντες είναι πολύ περισσότεροι από τους παραγωγούς. Και δεν μιλώ μόνο για το εμπόριο, θα εξηγήσω λίγο αργότερα τι εννοώ.
Θα ήθελα να κάνω ένα ακόμα σχόλιο, έτσι, παρεμπιπτόντως ― ΥΠΑΡΧΕΙ ΠΑΝΤΑ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΣ ΥΠΑΙΤΙΟΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ. Οι προσπάθειες να μεταθέσουν την ευθύνη σε κάθε είδους «συνθήκες», δυσμενείς «διαδικασίες», μοιραίες συμπτώσεις πολύπλοκων φαινομένων, όλα αυτά δεν δείχνουν τίποτα παραπάνω από την επιθυμία να εκφύγουν οι υπαίτιοι της ευθύνης τους για τις πράξεις τους.

Άνιση ανταλλαγή ως φαινόμενο

Πώς μπορεί κανείς να εξαναγκάσει τους συνεργάτες του στην άνιση ανταλλαγή; Μα όπως έχουμε δει υπάρχουν μόνο δύο τρόποι: είτε απάτη, είτε βία.
Μην νομίζετε ότι η μέθοδος άνισης ανταλλαγής με βία χρησιμοποιούνταν μόνο σε σπάνιες περιπτώσεις ληστείας και πολέμου. Σε κάποια περίοδο, οι οικονομίες όλων των χωρών βασίζονταν σε αυτή τη μέθοδο, συμπεριλαμβανομένων και των μεγάλων αυτοκρατοριών. Αναφέρομαι στον θεσμό της δουλείας. Περιττό να αναφέρουμε ότι όλα τα προϊόντα που παράγονταν από σκλάβους κατάσχονταν από τον ιδιοκτήτη τους. Είναι παράδειγμα απολύτως άνισης ανταλλαγής.
Ας εστιάσουμε στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Δεν υποστηρίζω ότι οι Ρωμαίοι δεν είχαν εμπορικές συναλλαγές με τις γειτονικές περιοχές, αλλά δεν πιστεύω να ισχυρίζεται κανείς ότι η ευημερία της οικονομίας της οφειλόταν στο εξωτερικό εμπόριο. Φυσικά και όχι, η αυτοκρατορία η ίδια παρήγε τεράστιο επιπρόσθετο προϊόν, το οποίο και αποτελούσε βάση της ευημερίας και της εξουσίας της. Και οι περισσότεροι παραγωγοί του προϊόντος ήταν σκλάβοι, άνθρωποι που στερούνταν όλα τα δικαώματά τους, συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος να διαχειρίζονται τους καρπούς της εργασίας τους.
Μπορεί να φανεί ότι η δουλεία είναι ο πιο αποτελεσματικός μηχανισμός της άνισης ανταλλαγής. Όντως, ο δούλος δίνει τα πάντα και δεν παίρνει τίποτα σε αντάλλαγμα. Θα έπρεπε να είναι απολύτως άνιση ανταλλαγή. Ωστόσο, δεν είναι.
Για να παράγει ο δούλος το επιπρόσθετο προϊόν, το οποίο ο ιδιοκτήτης του (ας τον πούμε πατρίκιο. Γιατί πατρίκιο; Δεν υπάρχει ιδιαίτερος λόγος, απλώς είναι ωραία λέξη) στη συνέχεια μπορεί να κατάσχει, ο δούλος πρέπει να ζει, να υπάρχει κατά κάποιον τρόπο. Επομένως ο πατρίκιος θα αναγκαστεί να επιστρέψει στον δούλο ένα μέρος του επιπρόσθετου προϊόντος που παράγει εκείνος. Ποιο μέρος, 50%; Περισσότερο; Λιγότερο; Η απάντηση εξαρτάται από την παραγωγικότητα της εργασίας. Προκειμένου να εξασφαλίσει τη ζωική δραστηριότητα του δούλου πρέπει να του παρέχει ρούχα, φαγητό, στέγη, δεν είναι και τόσο λίγο. Και σε αντάλλαγμα; Μόνο αυτό που παρήγαγε ο δούλος που δούλευε με το ζόρι. Μόνος του δεν θα παρήγαγε τίποτα. Άρα χρειάζονται επιστάτες που πρέπει να πληρώνονται. Επίσης μερικές φορές οι δούλοι δραπέτευαν, γεγονός το οποίο σημαίνει ότι έπρεπε να τους πιάνουν, και το σύστημα καταπίεσης θέλει και άλλα έξοδα, που δεν θα ήταν και λίγα. Και ας μην ξεχνάμε ότι οι δούλοι συνηθίζουν να οργανώνουν εξεγέρσεις. Το όνομα Σπάρτακος σας λέει τίποτα; Και αυτό σημαίνει συντήρηση επιπλέον στρατευμάτων η οποία σίγουρα είναι πολύ ακριβή.
Και πόσο παρήγαγε ένας άνθρωπος που δεν είχε απολύτως κανένα ενδιαφέρον να παράγει κάτι; Η απάντηση είναι: λίγο. Η παραγωγικότητα των δούλων ήταν πολύ χαμηλή. Είναι παράξενο πώς η οικονομία μπορούσε να λειτουργεί επιτυχώς υπό αυτές τις συνθήκες.
Ενδιαφέρον είναι το νομικό καθεστώς των δούλων στην αρχαία Ρώμη. Ο Βάρρων (I αι. π.Χ.) διαιρεί τα εργαλεία σε άφωνα (για παράδειγμα, οχήματα, φτυάρια), εργαλεία που κραύγαζαν (κτήνη) και φωνητικά εργαλεία (δούλοι). Ο δούλος λέγεται «instrumentum vocale», δηλαδή εργαλείο µε φωνή.
Συχνά πιο ορθολογικό ήταν να δώσουν στον σκλάβο την ελευθερία. Η έννοια της ελευθερίας στη Ρώμη ήταν ιδιαίτερη και σημαντικά διαφορετική από τη δική μας. Υπήρχαν πολλοί τρόποι για να «δεθεί» ένας απελεύθερος στον αφέντη του, και συνήθως ένας απελεύθερος έφερε πολύ περισσότερο εισόδημα στον πατρίκιο από όταν ήταν σκλάβος. Αυτό οδηγούσε σε κυνική κατάσταση, όταν ένας πρώην σκλάβος, ο οποίος είχε αγοράσει από τον πατρίκιο του το δικαίωμα να φροντίζει τον εαυτό του, στην πραγματικότητα, συνέχιζε να παραμένει εργαλείο µε φωνή. Μπορούμε να πούμε ότι δεν ήταν ελευθερία, παρά μόνο μια ψευδαίσθηση ελευθερίας, για την οποία έπρεπε να πληρώσει ακριβά. Αν μετρήσουμε το ποσοστό του προϊόντος που ένας «ελεύθερος» δουλοπάροικος ή ένας απελεύθερος δούλος έδινε στον πατρίκιο του, θα καταλαβαίναμε ότι το «ελεύθερο» εργαλείο µε φωνή στην πραγματικότητα ήταν ακόμα πιο σκλάβος από έναν νόμιμο σκλάβο.
Τέτοια ελευθερία είναι κυνική απάτη. Το κράτος θέσπιζε και υποστήριζε με ζήλο τέτοιους κανόνες παιχνιδιού —δηλαδή νόμους— σύμφωνα με τους οποίους η άνιση ανταλλαγή αποτελούσε τον μοναδικό τρόπο επικοινωνίας μεταξύ της μειονότητας πατρικίων και της πλειονότητας των εργαλείων µε φωνή.
Τα χρόνια της προϊστορικής ισότητας έπεσαν στη λήθη τη στιγμή που ο άνθρωπος έγινε άνθρωπος. Κάθε νόμος που επιτρέπει —και δεν έχει σημασία η δικαιολογία!— την άνιση ανταλλαγή είναι εργαλείο υποδούλωσης της πλειονότητας των δούλων από την μειονότητα των πατρικίων.
Το πιο περίεργο σε αυτή την ιστορία είναι ότι δεν έχει τελειώσει με την αρχαία Ρώμη.

Η φύση του χρήματος

Λέω συνέχεια «ανταλλαγή», αν και για μας τους σύγχρονους ανθρώπους πιο συνηθισμένη είναι η λέξη «εμπόριο». Το κάνω σκόπιμα για να υπογραμμίσω το γεγονός ότι το εμπόριο είναι επίσης μια ανταλλαγή ― ανταλλαγή προϊόντος με χρήμα. Γενικά, τι είναι το χρήμα; Εκ πρώτης όψεως, αυτή η ερώτηση μπορεί να φανεί ακατάλληλη και παράξενη αφού η απάντηση πρέπει να είναι σαφής. Ωστόσο, αυτό είναι λάθος.
Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει σαφήνεια, όπως δεν υπάρχει και κοινώς αναγνωρισμένος ορισμός του χρήματος. Κάθε ορισμός που υπάρχει περιγράφει λειτουργίες του χρήματος και δεν αποδεικνύει καν την βασιμότητα της ύπαρξής του. Και μάλιστα της ύπαρξης στην μορφή που έχει σήμερα.
Λοιπόν, αναδρομή και πάλι στην ιστορία. Στην πραγματικότητα, το εμπόριο δεν χρειαζόταν χρήματα για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Θα τολμούσα μάλιστα να υποθέσω ότι το εμπόριο επιτυχώς λειτουργούσε χωρίς λεφτά χιλιάδες φορές περισσότερο από το χρόνο που υπάρχει σήμερα με λεφτά.
Αρχικά, ήταν ανταλλαγή σε είδος των παραχθέντων προϊόντων, και, ας το θέσουμε έτσι, τη συναλλαγματική ισοτιμία την καθόριζαν οι ίδιοι οι ελεύθεροι συμμετέχοντες, με βάση την εμπειρία τους και έχοντας υπ’ όψιν τους λόγους ισοτιμίας. Τηρούσαν δηλαδή αυστηρά την αρχή της ισότιμης ανταλλαγής. Είναι αδιανόητο να μπορέσει κανείς να επιβάλει σε έναν ελεύθερο άνθρωπο κανόνες ανταλλαγής που παραβιάζουν την αρχή της ισοτιμίας. Κανένας ελεύθερος άνθρωπος μόνος του δεν θα δώσει κάτι που του ανήκει σε κάποιον άλλον, πολλώ δε μάλλον σε τακτική βάση.
Οποιαδήποτε απόκλιση από την αρχή της ισοτιμίας στην ανταλλαγή σημαίνει εκμετάλλευση ενός ατόμου από κάποιο άλλο. Εάν το προϊόν ή οποιοδήποτε μέρος του κατάσχεται από ένα άτομο υπέρ του άλλου, ο πρώτος γίνεται σκλάβος του άλλου. Και δεν έχει καμία σημασία ποιος όρος χρησιμοποιείται για τη σχέση αυτή σε μια δεδομένη περίοδο της ανθρώπινης εξέλιξης. Νομίζω ότι ο αναγνώστης θα συμφωνήσει μαζί μου πως σημασία έχει το γεγονός της κατάσχεσης του προϊόντος, και όχι ο όρος, που μπορεί να είναι οποιοσδήποτε: δούλος, είλωτας, δουλοπάροικος, μισθωτός εργάτης, ελεύθερος φορολογούμενος ή οτιδήποτε άλλο.
Λοιπόν, αρχικά το εμπόριο δεν χρησιμοποιούσε χρήμα. Βασικά, για την ανταλλαγή εδώ και τώρα, όταν η διαδικασία ξεκινά και τελειώνει στο ίδιο μέρος και την ίδια στιγμή, το χρήμα δεν είναι απαραίτητο. Είναι ιδανικός τρόπος για ανταλλαγή τόσο με γνωστό όσο και με άγνωστο άτομο, το οποίο συναντά κανείς για πρώτη και τελευταία φορά. Στην περίπτωση αυτή, τα χρήματα δεν είναι απαραίτητα. Αν όμως για κάποιο λόγο η ανταλλαγή δεν μπορεί να ολοκληρωθεί εδώ και τώρα, όταν δίνω το προϊόν μου σήμερα, και θα πάρω το αντάλλαγμα αργότερα, τότε υπάρχει λόγος να χρησιμοποιήσουμε μια προσωρινή αντικατάσταση για το εμπόρευμα. Λόγου χάρη, για να υπενθυμίσω στον οφειλέτη την ανταλλαγή που δεν έχει ολοκληρωθεί. Τέτοια υπενθύμιση θα μπορούσε να είναι, για παράδειγμα, ένα πράγμα του οφειλέτη. Στην αρχαιότητα, όπως και σήμερα, ήταν της μόδας διάφορα μπιχλιμπίδια. Έτσι θα μπορούσαμε να πάρουμε ένα μπιχλιμπίδι του οφειλέτη για υπενθύμιση. Δεν μας νοιάζει τι ήταν. Ας ήταν δόντι ζώου σε ένα κορδόνι. Στο χωριό όλοι γνωρίζονται μεταξύ τους, και αν ένα δόντι ζώου κρέμεται σήμερα στο λαιμό μου, σημαίνει ότι μου χρωστάει. Όταν μου επιστρέψει το χρέος, θα πάρει πίσω το δόντι του.
Δεν είναι το χρήμα όπως εκλαμβάνουμε την έννοιά του σήμερα, αλλά τέτοιο σύστημα έχει ήδη μερικές από τις βασικές ιδιότητες του σύγχρονου χρήματος. Αναφέρομαι στην εξής έννοια: το σύστημα, όταν ένα από τα μέρη αντί για προϊόν λαμβάνει υπενθύμιση της ανάγκης να ολοκληρωθεί η ανταλλαγή, τούτο προϋποθέτει ύπαρξη εμπιστοσύνης μεταξύ των μερών. Δηλαδή, το χρήμα είναι μια συμβατικότητα που αναγνωρίζεται από τα δύο μέρη.
Είναι γεγονός ότι σε πολλά μέρη χρησιμοποιούσαν μικρά σπάνια κοχύλια ως χρήμα. Προφανώς, δεν αποτελούσαν πια απλώς υπενθύμιση για μη ολοκληρωμένη ανταλλαγή. Αν μη τι άλλο, επειδή δεν ήταν διαφορετικά και έτσι δεν ήταν αναγνωρίσιμα. Ωστόσο, είχαν ένα άλλο χαρακτηριστικό του σύγχρονου χρήματος και ουσιαστικά έγιναν χρήμα με τη σημερινή έννοια. Έγιναν μέτρο αξίας. Ένα κοχύλι άρχιζε να δηλώνει συγκεκριμένη ποσότητα προϊόντος προς ανταλλαγή. Για παράδειγμα, την ποσότητα προϊόντος που ένα άτομο μπορεί να παράγει σε μία ημέρα. Στο πρώτο μας παράδειγμα ήταν ένα γουρούνι ή 50 μπανάνες.
Η χρήση του χρήματος με αυτόν τον τρόπο αύξησε δ