Το φως στο ελληνικό τοπίο…

Μέρος 2ο**: Το φως, η σκίαση, το αυτονόητο…

Το σκοτάδι έχει κι αυτό την αξία του, τον δικό του χώρο και χρόνο, κι ακόμη έχει τους υποστηρικτές του. Στο αγγλικό περιοδικό «Resurgence» o John Daniel υπεραμύνεται του σκοταδιού υπενθυμίζοντας έναν ριζοσπάστη Αμερικανό ποιητή του 19ου αιώνα, τον Γουόλτ Γουίτμαν, που τραγούδησε τις πνευματικές ομορφιές της νύχτας και «το μυστικό παιχνίδι των σκιών που συν-πλέκονται και συν-στρέφονται σαν να ήταν ζωντανές υπάρξεις».

Ο

σκηνοθέτης Αλέξης Δαμιανός έβρισκε πως τα φώτα που είχαν τοποθετήσει οι τοπικοί παράγοντες κατά μήκος της ημιέρημης παραλίας των Βασιλικών στη βόρεια Εύβοια όξυναν μάλλον παρά διασκέδαζαν το αίσθημα της μελαγχολίας και της έμφοβης κενότητας που υπέβαλλε τα βράδια ο χώρος.

Όπως έχει πει άλλωστε η κυρία Ελευθερία Ντεκώ, η τελευταία που «έντυσε» την Ακρόπολη με φως: «Καθώς στη μουσική οι παύσεις παίζουν ουσιαστικότατο ρόλο, έτσι και στον φωτισμό η σκιά και το σκοτάδι είναι πολύ σημαντικά. Η ισορροπία των εναλλαγών είναι ένα βασικό συστατικό του καλού φωτισμού στο θέατρο αλλά και στην αρχιτεκτονική».

Σήμερα, με την περίσσεια του τεχνητού φωτός, μπορούμε να μιλάμε όχι μόνο για την αισθητική αναμόρφωση ή τη «λειτουργική φωταγώγηση» κάποιων περιοχών για λόγους ασφάλειας, κυκλοφορίας, εξυπηρέτησης ορισμένων καταστημάτων κ.λπ., αλλά επίσης και για την κακοδιαχείριση του φωτός.

Μπορούμε να αναφερόμαστε σε μια ευρύτερη «φωτορρύπανση» λαμβάνοντας υπόψη διάφορες χωρικές κλίμακες, όπως λόγου χάρη η πλανητική «μακροκλίμακα», όπου οι αστικοί φωτισμοί διαταράσσουν τις επίγειες αστρονομικές παρατηρήσεις.

Μπορούμε επίσης να αναφερόμαστε σε κάποιες δυσμενείς επιδράσεις στο φυσικό περιβάλλον, όπως είναι η «προσφυγοποίηση» ορισμένων άγριων ζώων λόγω των δυνατών παρόδιων φωτισμών ή ακόμη η αλλαγή του «φωτοπεριοδισμού» των παρόδιων φυτών ως εκ της διαρκούς έκθεσής τους στο φως.

Μια έρευνα με επικεφαλής τη δρα Εύα Κνοπ του Ινστιτούτου Οικολογίας και Εξέλιξης του Πανεπιστημίου της Βέρνης, που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Nature», διαπίστωσε ότι εξαιτίας του τεχνητού φωτός οι επισκέψεις των επικονιαστών στα φυτά μειώνονται τα βράδια σε ποσοστό έως 62%, με συνέπεια την κατά μέσο όρο μείωση 13% στην παραγωγή φρούτων.

Στον δικτυακό τόπο www.greekarchitects.gr ο Θεόδωρος Κοντορήγας αναφέρεται στην τυχαία διάχυση του φωτός πέρα από τα επιθυμητά όρια, στη «θάμβωση», ακόμη και στην αδυναμία της παρακολούθησης ενός «ελεύθερου φώτων» νυχτερινού ουρανού στον περιαστικό χώρο. Το κείμενό του σχετίζεται πρωτίστως με τη διαχείριση του τεχνητού φωτισμού, όμως υπάρχουν αφετηρίες για μια γενικότερη προβληματική επί του φωτός, τεχνητού και φυσικού.

«Ο φυσικός φωτισμός αλλάζει χρώμα, κατεύθυνση, καθαρότητα και ένταση κατά τη διάρκεια της ημέρας, αλλά και των εποχών του χρόνου και λαμβάνεται σοβαρά υπόψη σε κάθε αρχιτεκτονική δημιουργία και αποτελεί σημαντική πηγή έμπνευσης για τους μελετητές φωτισμού», γράφει ο Κοντορήγας.

Ανεξάρτητα από το κατά πόσο αυτό το εδάφιο έχει διαπιστωτικό ή δεοντολογικό χαρακτήρα, σίγουρο είναι ότι εκθέτει μια συλλογιστική που οδηγεί σε πολλά και διάφορα, ακόμη και στη διαχείριση της «σκίασης»: αυτής της αυτονόητης απαίτησης του ορθού λόγου σε ένα εκτυφλωτικό καλοκαιρινό φως. Απαίτησης που όμως «διέφυγε της προσοχής» των αναμορφωτών της Ομόνοιας στο πρόσφατο παρελθόν (2003), με τη γνωστή τσιμεντοποίηση του χώρου, τη δυσλειτουργία του και την κοινωνική κατακραυγή…

Χρήση με μέτρο

Ο Ιάνης Ξενάκης (1922-2001), δημιουργός της παράστασης «Πολύτοπον» (Μυκήνες 1978), συνθέτει έργα ηλεκτροακουστικής μουσικής, που χαρακτηρίζονται από έναν συνδυασμό μουσικής και φωτισμών. Όμως η χρήση των φωτισμών σε τόσο μικρή κλίμακα δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες μείξης σε μεγάλη κλίμακα δυο ή περισσοτέρων ειδών τέχνης.

Στην εποχή του Pierre Bideau (1941-2021) οι παρεμβάσεις θα είναι πολύ πιο φιλόδοξες: Ο Γάλλος καλλιτέχνης θα εμπνευσθεί από το έργο του ζωγράφου Claude Monet για να δημιουργήσει μια αρμονία μπλε και πορτοκαλί φωτίζοντας την πρόσοψη ενός καθεδρικού ναού με πλευρικό φως. Αλλά και στην περίπτωση του Πύργου του Άιφελ ο ίδιος θα αποδώσει το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα φωτίζοντας τον Πύργο από χαμηλή γωνία και οπίσθιο φωτισμό.

Εκτός αυτού όμως καινοτομεί από τεχνική σκοπιά: Ο Bideau οργανώνει ένα σύστημα ελέγχου μέσω υπολογιστή για να ανιχνεύσει βλάβες σε μια λάμπα, μια συσκευή ή έναν διακόπτη κυκλώματος…

Ο Μιχάλης Κακογιάννης θα καλέσει τον Bideau να αναλάβει κάποιον φωτισμό, όμως ο Γάλλος μελετητής του φωτός θα του δηλώσει «εισαγωγικά» ότι είναι διατεθειμένος να αναλάβει αυτό το έργο είτε στις πυραμίδες είτε στην Ακρόπολη – πράγμα το οποίο γίνεται!

Το φως στα αστικά τοπία της εποχής μας είναι αυτονόητο, τόσο ώστε η απουσία του να μπορεί να αποτελεί έκφραση διαμαρτυρίας. Απόδειξη το κλείσιμο των φώτων που πραγματοποιήθηκε από 200.000 Έλληνες τον Φεβρουάριο του 2007 ύστερα από εκστρατεία και συντονισμό της Ελληνικής Εταιρείας, με στόχο την πίεση προς τις κυβερνήσεις για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής.

Η νέα φωτοδοσία της Ακρόπολης τον Οκτώβριο του 2020 χαρακτηρίζεται από την αντικατάσταση όλων των λαμπτήρων φωτισμού με νέους τύπους LED με μεγαλύτερη διάρκεια ζωής, μικρότερο κόστος συντήρησης και δυνατότητα εναλλαγής φωτισμού, σύμφωνα με τη νέα μελέτη της Ελευθερίας Ντεκώ…

Η δυναμική λοιπόν του φωτός, της παρουσίας αλλά και της απουσίας του, είναι δεδομένη. Γι’ αυτό καλούμαστε να χρησιμοποιήσουμε το φως χωρίς να απεμπολήσουμε τις «αξίες χρήσης» που μας προσφέρει το αγνό – φυσικό σκοτάδι! Να αναγνωρίσουμε την ανάγκη μιας δοσολογίας του φωτός – «μέτρον άριστον» –, ακόμη και να εγκολπωθούμε την αξία του νυχτερινού τοπίου, την αξία της διακριτικής φωτεινότητας, επιβεβαιώνοντας την απλή παρατήρηση ενός αρθρογράφου ορειβάτη σε κάποιο ορεινό νυχτερινό τοπίο για την ξεχασμένη γοητεία των άστρων…

Γενικά καλούμαστε να υποστηρίξουμε τους καλαίσθητους αστικούς φωτισμούς χωρίς να επαναπαυθούμε σ’ αυτούς. Να αντισταθούμε στο «θάμβος» κυριολεκτικά, αλλά και μεταφορικά – λόγου χάρη να μην παραμυθιαζόμαστε από πολιτικούς, λόγιους και μιντιοκράτορες, που αποβλέπουν στο να εντυπωσιάζουν και να θαμπώνουν παρά να διαφωτίζουν με τον λόγο τους…

* Ο Γιάννης Σχίζας είναι συγγραφέας

** Το πρώτο μέρος του κειμένου δημοσιεύτηκε στο «Ποντίκι» της Τετάρτης 8 Ιουνίου

ΠΗΓΕΣ

1. Σημειώσεις για μια καινούργια πολεοδομία, από το «Ξεπέρασμα της τέχνης», International Situationist, εκδόσεις Έψιλον, Αθήνα 1999

2. Α.Κ., «Ελευθεροτυπία», 25.2.2007

3. Γ. Σχίζα, «Από τους πεζοδρόμους στην πεζόπολη», «Οικοτοπία», Οκτώβριος 1999, σελ. 22

4. «Οικοτοπία», «Ασκήσεις οικοτουριστικής ορθότητας», τεύχος 21, Απρίλιος 2002

5. «Οικοτοπία», «Χάριν εργολαβίας», Ιανουάριος 2003, τεύχος 24

6. Γιώργου Γραμματικάκη, «Η κόμη της Βερενίκης», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1992

7. Γ. Σχίζα, «Αττική», εκδ. Σαββάλα, 1996, σελ. 77

8. Γιώργος Καρέτσος, «Η περιφερειακή λεωφόρος Υμηττού και οι επιπτώσεις της στο περιβάλλον», περιοδικό «Προβλήματα Δασοπονίας», Αύγουστος 1990 («Φωτοπεριοδισμός: Η ιδιότητα των φυτών να προσαρμόζουν τις φυσικές τους λειτουργίες στις εναλλαγές του φωτισμού»)

9. John Daniel, περιοδικό «Resurgence», Δεκέμβριος 2002, «Γράφοντας το βράδυ: Αγκαλιάζοντας τη σκοτεινιά και όλα όσα αυτή φωτίζει»

10. Θ. Κοντορήγας, «Φωτορύπανση» και ποιότητα φωτισμού εξωτερικών χώρων», 6.2.2007 και «Χρώμα στο σύγχρονο νυκτερινό αστικό περιβάλλον», 29.10.2006, www.greekarchitects.gr

11. Κρίτων Αρσένης, «Πέντε λεπτά σκοταδιού φώτισαν τον δρόμο», «ΟΙΚΟ» «Καθημερινής», Μάρτιος 2007

12. Απόστολος Παυλίδης, «Υπάρχουν ακόμη τα ξεχασμένα άστρα», «Νέα Οικολογία», Μάιος 1998

13. Πηγή για τη ζωή του Ιάνη Ξενάκη: https://www.sansimera.gr/biographies/222

Διαβάστε επίσης:

ΚΚΕ: Το ΝΑΤΟ τροφοδοτεί τις τουρκικές διεκδικήσεις

«Σχέδιο Αττική» για το ΠΑΣΟΚ: Μετά τις περιοδείες στην επαρχία, το βάρος πέφτει στο Λεκανοπέδιο

Ελληνοτουρκικά: «Ακίνητη» στη μέγγενη κατευνασμού η πολιτική της χώρας έναντι της Άγκυρας