Η κληρονομιά του Κώστα Παπαϊωάννου, του ιστορικού εκδότη του «Π» (1979-2005)

Ο Κώστας Παπαϊωάννου, ο ιδρυτής και εκδότης – διευθυντής του «Ποντικιού» από το 1979 έως το 2005, δεν είναι πια μαζί μας. Άφησε την τελευταία του πνοή την Παρασκευή 4 Μαρτίου, σε ηλικία 84 ετών, και πέρασε στο πάνθεον της ελληνικής δημοσιογραφίας.

Όπως σημείωσε η ΕΣΗΕΑ στην ανακοίνωσή της, «ο Κώστας Παπαϊωάννου εργάστηκε σκληρά και έντιμα για μισό αιώνα. Με την παρουσία του και τη δράση του σημάδεψε την ελληνική δημοσιογραφία. Το “Ποντίκι” υπήρξε χώρος ανάδειξης

Η αλήθεια είναι ότι δύσκολα θα μπορούσες να βρεις άνθρωπο πιο ανήσυχο. Ένα πραγματικό «ψαχτήρι». Διόλου τυχαίο, καθώς από τα πρώτα χρόνια της επαγγελματικής του καριέρας, ως δικαστικός ρεπόρτερ της εφημερίδας «Ακρόπολις» (στην οποία είχε ενταχθεί σε ηλικία 18 ετών το 1956), είχε εμπλακεί στη δημοσιογραφική έρευνα για τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη (Θεσσαλονίκη, 27 Μαΐου 1963) ως μέλος της τετράδας των δημοσιογράφων (κοντά στον Γιάννη Βούλτεψη, τον Γιώργο Μπέρτσο και τον Γιώργο Ρωμαίο) που αποκάλυψε το έγκλημα του μετεμφυλιακού παρακράτους.

Η ιστορική αυτή δημοσιογραφική ομάδα, με τη βοήθεια του εισαγγελέα Παύλου Δελλαπόρτα, συνέβαλε τα μέγιστα ώστε η δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ να μην περάσει σαν ένα απλό τροχαίο. Ήταν τόσο μεγάλη η επίδραση εκείνης της υπόθεσης, ώστε καθόρισε ολόκληρη τη δημοσιογραφική του καριέρα.

Για την Ιστορία, να πούμε ότι, ύστερα από χρόνια, κατάφερε να βρει και να αγοράσει το περίφημο τρίκυκλο στο οποίο το μοιραίο εκείνο βράδυ επέβαιναν οι Γκοτζαμάνης και Εμμανουηλίδης, οι δολοφόνοι του Λαμπράκη.

Ο Παπαϊωάννου, βαθιά δημοκράτης και αριστερός, το 1971 συνελήφθη και φυλακίστηκε από τη χούντα για τη συμμετοχή του στην αντιστασιακή οργάνωση «Πατριωτικό Μέτωπο» και με τη μεταπολίτευση συνέχισε τη δημοσιογραφία εντασσόμενος στα «Νέα» και αναλαμβάνοντας υπεύθυνος του πολιτικού ρεπορτάζ. Για ένα διάστημα ήταν ταυτοχρόνως (1975-78) αρχισυντάκτης του περιοδικού «Αντί».

Όμως δεν βολευόταν, δεν ησύχαζε. Στις 9 Μαρτίου 1979, μαζί με μια ομάδα τεσσάρων συνεταίρων (Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος, Παντελής Τρωγάδης, Γιώργος Κοντογιάννης και Δημήτρης Κωστιδάκης), εμφάνισε στα περίπτερα το πρώτο φύλλο της «πολιτικής – αποκαλυπτικής – σατιρικής εφημερίδας» «Το Ποντίκι». Εκείνη την ημέρα, πριν από 43 χρόνια ακριβώς, γεννήθηκε μια από τις πλέον επιδραστικές εφημερίδες της μεταπολίτευσης.

Γλώσσα λαϊκή, καυστική, αλλά και πλούσιο πολιτικό ρεπορτάζ ήταν τα στοιχεία που συνέθεσαν ένα φύλλο πρωτότυπο, το οποίο δεν είχε αντίστοιχο ούτε στην Ελλάδα ούτε στην Ευρώπη ούτε στον κόσμο. Κάποιες απόπειρες αντιγραφής του στη χώρα μας έμειναν ημιτελείς ή τελείωσαν άδοξα στα πρώτα τους βήματα.

Η γλώσσα του, ξένη με τη μέχρι τότε σοβαρότητα (ή σοβαροφάνεια) των παραδοσιακών εφημερίδων, δημιούργησε «σχολή». Ωστόσο πολύ συχνά τα επόμενα χρόνια πολλοί ήταν αυτοί που παρέφθειραν τη λαϊκότητα και την αριστοφανική αθυροστομία σε λαϊκισμό και υβρεολόγιο – χαρακτηριστικά που στις μέρες μας αποτελούν απολύτως ευδιάκριτα πλην αποκρουστικά στοιχεία και της δημοσιογραφίας και, δυστυχώς, της πολιτικής.

Το «Ποντίκι» μπορεί κάποιος να πει ότι καθιέρωσε τον χαρακτηρισμό «αποκαλυπτικό» χάρη στην πλειάδα των δημοσιογράφων που συνεισέφεραν τεράστιο όγκο υλικού. Ήταν η εποχή που η έννοια «αποκαλυπτική δημοσιογραφία» δεν είχε αρχίσει να ξεθωριάζει από την πληθωριστική και συχνά ανοίκεια χρήση της. Ήταν επίσης η εποχή που η τεχνολογία δεν είχε ακόμη βοηθήσει το κράτος και τους πολιτικούς να φυλάνε καλύτερα τα μυστικά τους…

Η κορυφαία στιγμή ήταν η αποκάλυψη της συμφωνίας του Ανδρέα Παπανδρέου με τις ΗΠΑ για τις αμερικανικές βάσεις, της οποίας το πλήρες κείμενο δημοσίευσε το «Ποντίκι» στις 9 Σεπτεμβρίου 1983 πιάνοντας στον ύπνο όλους τους συντελεστές της.

Ένα ακόμη ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του «Ποντικιού» τις τρεις πρώτες δεκαετίες της ύπαρξής του, κι αυτό απολύτως σύμφυτο με τον χαρακτήρα του Παπαϊωάννου, ήταν η απουσία διαφήμισης, είτε κρατικής είτε ιδιωτικής. Διαφήμιζε μόνο «προϊόντα πολιτισμού», κατά κύριο λόγο βιβλία. Ήταν άλλωστε η εποχή που μια εφημερίδα μπορούσε να ζει από τις πωλήσεις της.

Ο Παπαϊωάννου δεν ήθελε κανενός είδους εξαρτήσεις, οι οποίες πάντοτε φοβόταν ότι πηγάζουν από τη διαφήμιση. Ήθελε να χτυπάει τον δικό του ταμπουρά. Κάποτε, επί εποχής Σημίτη, συνάδελφος του είπε ότι είχε ένα θέμα που αφορούσε κάποιον υπουργό – φίλο του από τα παλιά. Ο Κώστας απάντησε: «Φυσικά το γράφεις. Αλλά φρόντισε να έχεις δίκιο, γιατί αλλιώς την έβαψα. Θα με πρήζει μέχρι Δευτέρας Παρουσίας».

Δεν τον ένοιαζε για ποιον γράφεις. Αρκεί το ρεπορτάζ να είναι σωστό. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το ότι πάρα πολλοί συνάδελφοι, που έμαθαν δημοσιογραφία στο «Ποντίκι», δίπλα του, έκαναν καριέρα σε άλλα ΜΜΕ, κάποιοι εκ των οποίων σε υψηλές θέσεις ευθύνης. Πραγματικό σχολείο.

Βεβαίως η δυνατότητα των εφημερίδων να ζουν μόνο από τις πωλήσεις τους μειώθηκε με την είσοδο των ιδιωτικών ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών σταθμών τη δεκαετία του 1990. Η δε έλευση του Διαδικτύου έφερε τη μεγάλη καθίζηση των κυκλοφοριών. Όμως, η απουσία διαφήμισης, όσο κράτησε, ήταν μια από τις ιδιαιτερότητες που έκαναν το «Ποντίκι» ένα απολύτως διακριτό έντυπο.

Παροιμιώδης ήταν η διαρκής και σκληρή δουλειά του Παπαϊωάννου. Όπως θυμήθηκε ο Λάμπρος Σταυρόπουλος στο tovima.gr, «εργασιομανής όσο δεν χωράει ο νους του ανθρώπου, ίσως αποτελεί μοναδικό φαινόμενο εκδότη – διευθυντή που δούλευε περισσότερο από τους συντάκτες του βουτηγμένος στο χαρτοβασίλειό του, γράφοντας ακατάπαυστα».

Ακόμη και όταν, τον Σεπτέμβριο του 1991, μπήκε στη φυλακή μαζί με άλλους έξι εκδότες και διευθυντές εφημερίδων Σεραφείμ Φυντανίδης («Ελευθεροτυπία»), Χρήστος Θεοχαράτος («Έθνος»), Δημήτρης Μαρούδας («Νίκη»), Σπύρος Καρατζαφέρης («48 Ώρες»), Κώστας Κοντοπάνος («Αυριανή»), Κώστας Γερονικολός («Δημοκρατικός Λόγος»)] για παράβαση του μητσοτακικού «τρομονόμου», που απαγόρευε την δημοσίευση προκηρύξεων τρομοκρατικών οργανώσεων, έγραψε μεγάλο μέρος της εφημερίδας στο κελί της φυλακής και έστειλε τα χειρόγραφα με το φαξ.

Ακόμη και τα τελευταία χρόνια, λίγο πριν αποχωρήσει, δεν το έβαζε κάτω. Εδώ ας μου επιτραπεί μια προσωπική ανάμνηση.

Τον Αύγουστο του 2004 είχαμε μόλις επιστρέψει από τις καλοκαιρινές διακοπές – εκείνα τα χρόνια το «Π» έκλεινε για δυο – τρεις εβδομάδες κάθε Αύγουστο. Μπαίνω στο γραφείο και τον βρίσκω χαμογελαστό να μου αναγγέλλει: «Βρε, καλώς τον. Έχω να σου πω ένα κακό κι ένα καλό νέο. Το κακό είναι ότι αυτή την εβδομάδα θα είμαστε μόνο οι δυο μας. Το καλό είναι ότι δεν θα μας ενοχλήσει κανείς. Άρχισε να γράφεις».

Είχε, προφανώς, μεγάλες απαιτήσεις από τους συνεργάτες του. Όμως, στο τέλος της ημέρας, όταν έφευγε η ένταση, το αυστηρό αφεντικό ήταν πάνω απ’ όλα φίλος. Και γλεντζές. Πολλές φορές, μετά τη δουλειά, «περπατούσαμε» στα ρεμπετάδικα της Αθήνας, με ή χωρίς αφορμή. Άλλοτε για τα «γενέθλια» της εφημερίδας, άλλοτε επειδή κάποιος έφευγε φαντάρος, άλλοτε απλώς επειδή έκλεισε μια κουραστική έκδοση του «Π».

Ένα ακόμη στοιχείο του Κώστα ήταν ότι του άρεσε να διηγείται σπαρταριστές ιστορίες. Με τέτοιο πάθος ώστε έκανε τον ακροατή του συμμέτοχο. Ταυτοχρόνως όμως άκουγε τους πάντες. Ειδικά όταν δεν του ερχόταν εύκολα η ιδέα για τον πρωτοσέλιδο τίτλο. Δημοσιογράφοι, διορθωτές, σελιδοποιοί καλούνταν να συνεισφέρουν την ιδέα τους. Όποιος περνούσε από το γραφείο του για να παραδώσει οτιδήποτε όφειλε να προσφέρει και το κατιτίς της έμπνευσής του…

Ο Παπαϊωάννου ήταν αριστερός. Όμως είχε φίλους παντού, σε ολόκληρο το πολιτικό στερέωμα, πλην της Άκρας Δεξιάς. Είχε ανδρωθεί πολιτικά και δημοσιογραφικά στα χρόνια του μετεμφυλιακού κράτους και παρακράτους, το οποίο είχε ζήσει στο πετσί του πολιτικά και δημοσιογραφικά, με ακραία έκφραση τη φυλάκισή του από τη χούντα.

Δεν ήταν τυχαίο το ότι οι αγαπημένες του ιστορίες αφορούσαν, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, τη Θεσσαλονίκη, όπου διαχρονικά η κατάσταση ήταν λίγο πιο περίπλοκη και πιο «σκοτεινή» απ’ όσο στην Αθήνα:

● Η δολοφονία του Αμερικανού δημοσιογράφου Τζορτζ Πολκ το 1948 εν μέσω του Εμφυλίου.

● Η δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη από παρακρατικούς το 1963.

● Η υπόθεση του Αριστείδη Παγκρατίδη, ο οποίος καταδικάστηκε – σε μια από τις πλέον αμφιλεγόμενες δίκες – σαν ο «δράκος του Σέιχ Σου» και εκτελέστηκε το 1968 επειδή η χούντα ήθελε πάση θυσία τον ένοχο που δεν μπορούσε να βρει.

● Και οι τρεις είχαν σχέση με το εμφυλιακό και μετεμφυλιακό κράτος και παρακράτος της Δεξιάς.

● Και οι τρεις απασχόλησαν αμέτρητες σελίδες του «Ποντικιού».

● Και οι τρεις έγιναν υπέροχα βιβλία από το χέρι του.

Ο Κώστας δεν είχε βαρυσήμαντους τίτλους σπουδών. Απολυτήριο Γυμνασίου, αλλά κι αυτό… με λάθος όνομα. Γυναικείο: τον είχαν γράψει ως… Κωνσταντίνα Παπαϊωάννου (!), όπως ο ίδιος συχνά διηγείτο σκασμένος στα γέλια.

Και με την τεχνολογία – ακόμη και τη στοιχειώδη – δεν θα έλεγες ότι τα πήγαινε καλά. Μέχρι που αποσύρθηκε υποσχόταν ότι κάποτε θα μάθει να χρησιμοποιεί τη γραφομηχανή – κάτι που βεβαίως δεν έγινε ποτέ. Ύστερα υποσχόταν ότι θα γράψει στον υπολογιστή – κάτι που επίσης δεν έγινε ποτέ. Πάντα έγραφε στο χέρι – και με γράμματα τα οποία ελάχιστοι μπορούσαμε να «αποκρυπτογραφήσουμε».

Κι όμως, ήταν απίστευτος ο όγκος γνώσεων, πληροφοριών και γεγονότων που υπήρχε στο κεφάλι του. Ένα πανύψηλο τείχος χαρτιών, φακέλων, αποκομμάτων, εφημερίδων, περιοδικών και βιβλίων έκρυβε τον ίδιο και το γραφείο του από τα βλέμματα των… αδιάκριτων συνεργατών του δημοσιογράφων, παρότι πάντα – στα ιστορικά γραφεία της Μασσαλίας 10, απέναντι από τη Νομική – βρίσκονταν στην ίδια αίθουσα μαζί του.

Σε αραιά, πολύ αραιά διαστήματα, ξεκαθάριζε το «χαρτοβασίλειό» του και μπορούσαμε να τον δούμε, αλλά αυτό δεν κρατούσε για πολύ. Το χάρτινο τείχος μεγεθυνόταν πάλι με ταχύτατο ρυθμό…

Η αγάπη του για το βιβλίο είχε οδηγήσει και στην ίδρυση των εκδόσεων «Ποντίκι», των οποίων την ηγεσία και καθοδήγηση είχε ο αείμνηστος Ρούσσος Βρανάς. Δεκάδες βιβλία, δικά του, άλλων συναδέλφων και μεταφράσεις κορυφαίων ξένων εκδόσεων, έφτασαν στην ελληνική αγορά και πούλησαν αμέτρητα αντίτυπα. Μερικοί ενδεικτικοί τίτλοι:

● «Στα άδυτα της CIA» του Ronald Kessler.

● «Στα άδυτα της Μοσάντ» των Victor Ostrovsky και Clare Hoy.

● «Τα αφεντικά των Ολυμπιακών Αγώνων» των Vyv Simson και Andrew Jennings.

● «Αμπού Νιντάλ» του Patrick Seale.

● «Η επιλογή του Σαμψών» του Seymour M. Hersh.

● «Το “Σεμινάριο της Ρώμης” – Τότε που παίχτηκε η μοίρα της Κύπρου» του Μιχάλη Ιγνατίου.

● «Περίπλοκες συμμαχίες – Ελλάδα, Τουρκία, Κύπρος» του πρώην πρεσβευτή των ΗΠΑ στην Αθήνα Monteagle Stearns.

Ο κατάλογος είναι πραγματικά μεγάλος και τα αναφερόμενα παραδείγματα απλώς ενδεικτικά. Αξίζει όμως μια ιδιαίτερη αναφορά στα δικά του βιβλία:

● «Η ιστορία της Κυρίας ΟΥ» (Καστανιώτης, 1983).

● «Ο δράκος του Σέιχ-Σου: υπόθεση Παγκρατίδη» (Ποντίκι, 1988).

● «Δέκα μικροί και μεγάλοι νέγροι» (Ποντίκι, 1989).

● «Ιστορία μιας νύχτας ατέλειωτης» (Ποντίκι, 1991).

● «Αστυνομική ιστορία» (Ποντίκι, 1992).

● «Πολιτική δολοφονία, Θεσσαλονίκη ’48: Υπόθεση Τζωρτζ Πολκ» (Ποντίκι, 1993).

● «Πολιτική δολοφονία, Θεσσαλονίκη ’63: Υπόθεση Γρηγόρη Λαμπράκη» (Ποντίκι, 1993).

● «15 Ιουλίου 1965: “Επιχείρηση ΑποσταΣΙΑ”» (Ποντίκι, 1995).

● «Αρχίστε από δω τον Γ΄ Παγκόσμιο Πόλεμο!…» (Ποντίκι, 1995).

● «Η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει: μια πολιτική ανασκο(λο)πηση της Ιστορίας, 1944-2007» (Καστανιώτης, 2008).

● «Οι έξι θάνατοι του Τζωρτζ Πολκ» (μαζί με τον Μιχάλη Ιγνατίου, Πατάκης, 2018).

Επιπλέον είχαν βγει κι άλλα, με δική του επιμέλεια, αλλά χωρίς το όνομά του, όπως το «Ντοκουμέντα της Αντίστασης» (1994) στα 50 χρόνια από το τέλος της Κατοχής.

Το τελευταίο του βιβλίο, αυτό που ο ίδιος επί πολλά χρόνια ήθελε να βγάλει, ίσως περισσότερο απ’ όλα, δεν έμελλε να το τελειώσει. Είχε πάντα κατά νου και δούλευε μια Ιστορία του ελληνικού Τύπου. Για πολλά χρόνια μάζευε συνεχώς υλικό, στατιστικά, ανέκδοτες ιστορίες. Και ζητούσε από τους φίλους του να συμβάλουν με όποιον τρόπο ήταν εφικτό. Δεν πρόλαβε…

Διαβάστε επίσης

ΚΚΕ: Συναγερμός για την εμπλοκή της χώρας στο Ουκρανικό – Επικίνδυνη η στάση στα ελληνοτουρκικά

Σε εκλογική ετοιμότητα το ΚΙΝΑΛ

Σφυροκόπημα σε Μητσοτάκη για ενέργεια και ακρίβεια – Πρόταση Τσίπρα για επανασχεδιασμό της ενεργειακής στρατηγικής