Πώς o Τολστόι μπορεί να σώσει την ψυχή του Πούτιν

Το δράμα που παίζεται αυτή τη στιγμή στη Ρωσία και την Ουκρανία δεν είναι απλώς γεωπολιτικό. Είναι ένα βαθύ ριζωμένο δράμα της εθνικής ψυχής που υπάρχει εδώ και αιώνες. Και η ρωσική λογοτεχνία είναι το μέρος όπου το βλέπουμε σε πλήρη άνθιση. Βλέπετε, το ερώτημα που αντιμετωπίζει ο Βλαντιμίρ Πούτιν είναι αυτό που επαναλαμβάνεται στην ρωσική κλασική λογοτεχνία του 19ου αιώνα: Ποια είναι

Προσεγγίζοντας το ερώτημα αυτό, ο Πούτιν, του οποίου οι δύο αγαπημένοι συγγραφείς τυχαίνει να είναι ο Τολστόι και ο Ντοστογιέφσκι, έχει δύο διακριτές παραδόσεις για να επιλέξει: την πίστη του Ντοστογιέφσκι στη ρωσική ιδιαιτερότητα ή τις πεποιθήσεις του Τολστόι στην καθολικότητα όλης της ανθρώπινης εμπειρίας, ανεξάρτητα από την εθνικότητα, την κουλτούρα ή τη θρησκεία κάποιου. Αλίμονο, επέλεξε τον Ντοστογιέφσκι και όχι τον Τολστόι.

Ο Ντοστογιέφσκι πίστευε ότι η ειδική αποστολή της Ρωσίας στον κόσμο είναι η δημιουργία μιαςς παν- σλαβικής χριστιανικής αυτοκρατορίας με τη Ρωσία επικεφαλής. Αυτό το μεσσιανικό όραμα προήλθε από το γεγονός ότι ο Ντοστογιέφσκι θεωρούσε πως η Ρωσία ήταν το πιο ανεπτυγμένο πνευματικά έθνος, ένα έθνος που προορίζεται να ενώσει και να οδηγήσει τα υπόλοιπα. Η αποστολή της Ρωσίας, είπε το 1881, ήταν «η γενική ένωση όλων των ανθρώπων όλων των φυλών της μεγάλης Άριας φυλής».
Αυτό το είδος θριαμβολογίας ήταν ανάθεμα για τον Τολστόι, ο οποίος πίστευε ότι κάθε έθνος είχε τις δικές του μοναδικές παραδόσεις και κανένα δεν ήταν καλύτερο ή χειρότερο από τα άλλα. Ο Τολστόι ήταν ένας πατριώτης -αγάπησε το λαό του, όπως αποδεικνύεται τόσο σαφώς στο «Πόλεμος και Ειρήνη», για παράδειγμα- αλλά δεν ήταν εθνικιστής. Πίστευε στη μοναδική ιδιοφυία και την αξιοπρέπεια του κάθε πολιτισμού. Ένα από τα χαρακτηριστικά της γραφής του εξ αρχής ήταν η ικανότητά του να αποκαλύψει την πλήρη αλήθεια κάθε χαρακτήρα του, άσχετα με την ιθαγένειά τους. Στις «Ιστορίες της Σεβαστούπολης», που είναι εμπνευσμένες από τις δικές του εμπειρίες ως Ρώσος στρατιώτης που πολέμησε ενάντια στις συνδυασμένες δυνάμεις Τούρκων, Γάλλων και Βρετανών στον πόλεμο της Κριμαίας του 1850’s - στην ίδια περιοχή που πρόσφατα και προσαρτήθηκε εκ νέου στη Ρωσία – ο Τολστόι γιορτάζει την ανθρωπότητα όλων των χαρακτήρων του, είτε είναι Ρώσοι, Άγγλοι ή Γάλλοι.
Δυστυχώς, ανάμεσα σε όλες τις πνευματικές αναταραχές μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, οι Ρώσοι έχουν την τάση να προσκολλώνται περισσότερο στο σκληρό, μεσσιανικό όραμα του Ντοστογιέφσκι παρά στο ειρηνικό όραμα της καθολικής ανθρωπότητας που ευαγγελίζεται ο Τολστόι, βρίσκοντας το τελευταίο ίσως λίγο πάρα πολύ δημοκρατικό, ανθρωπιστικό και μαλθακό για τις σκληρές προτιμήσεις του. Μετά από όλες τις τραγωδίες στη ρωσική ιστορία του 20ου αιώνα και ιδίως τις ταπεινώσεις των τελευταίων 20 ετών, πολλοί συνηθισμένοι Ρώσοι αναζητούν αδιαμφισβήτητη απόδειξη της εθνικής τους ικανότητας - υπεροχή στην πραγματικότητα- μεταξύ της οικογένειας των εθνών.
Είναι ακριβώς αυτό το μέρος του πληθυσμού στο οποίο βασίζεται ο Πούτιν. Σπάνια αναφέρει τον Τολστόι στις ομιλίες του, αλλά συχνά παραθέτει ρώσους μεσσιανικούς φιλόσοφους του 20ου αιώνα όπως ο Σολόβιεφ, ο Μπερντιάεφ και ο Ιλίιν, οι οποίοι έχουν επηρεαστεί από τον εθνικισμό του Ντοστογιέφσκι και τον έχουν ανάγει σε ένα εντελώς νέο, μερικές φορές δηλητηριώδες, επίπεδο. Ο Πούτιν είχε χαρακτηρίσει την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης τη μεγαλύτερη γεωπολιτική καταστροφή του 20ου αιώνα και μια «αληθινή τραγωδία» για τον ρωσικό λαό. Σε μια τηλεοπτική συνέντευξη τον Απρίλιο, έκανε την ακραία δήλωση: «Υπάρχουν αρκετές δυνάμεις στον κόσμο που φοβούνται τη δύναμή μας, τη ‘μαζικότητά’ μας, όπως το έθεσε ένας από τους άρχοντές μας. Έτσιπροσπαθούνναμαςχωρίσουνσετμήματα».

Ακούγοντας τον Πούτιν να μιλά κατά τη διάρκεια της συνέντευξής του και σε άλλες πρόσφατες ομιλίες του, κάποιος με δυσκολία θα σκεφτόταν ότι είμαστε στο 2014 και η Ρωσία πρόσφατα εισέβαλε και στη συνέχεια προσάρτησε την Κριμαία και τώρα απειλεί τα ουκρανικά σύνορα. Θα νόμιζες ότι ήταν 1941 και ο Χίτλερ μόλις είχε επιτεθεί. Ή ακόμα και 1812, όταν ο Ναπολέων διέσχιζε τον ποταμό Nieman για να εισβάλει στη Ρωσία. Και τα δύο αυτά τα γεγονότα παραμένουν βαθιά ριζωμένα στην ρωσική εθνική συνείδηση ως σήμερα, και αυτός είναι ένας λόγος για τον οποίο τα ξενοφοβικά λόγια του Πούτιν βρίσκουν τέτοια απήχηση στην πλειοψηφία του ρωσικού λαού.
Ο φόβος των αλλοδαπών τρέχει βαθιά στο αίμα του Πούτιν. Ένας από τους αδελφούς του πέθανε από διφθερίτιδα κατά τη διάρκεια της ναζιστικής πολιορκίας του Λένινγκραντ στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η γιαγιά του σκοτώθηκε από τους Γερμανούς στον πόλεμο. Και θείοι του εξαφανίστηκαν στο μέτωπο χωρίς κανένα ίχνος. Λαμβάνοντας υπόψη το παρελθόν της Ρωσίας και τη βιογραφία του Πούτιν, λοιπόν, αυτή η ανάγκη να διεκδικήσει τη ρωσική υπεροχή σε έναν εχθρικό κόσμο είναι απολύτως λογική.

Αλλά η πραγματική δύναμη, όπως κατανόησε ο Τολστόι τόσο καλά, προέρχεται από την ταπεινότητα, όχι την ύβρη. Αυτό είναι το κεντρικό μήνυμα, όχι μόνο στις «Ιστορίες της Σεβαστούπολης» αλλά και στο «Πόλεμος και Ειρήνη», που αποτυπώνει την αποτυχημένη εισβολή του Ναπολέοντα στην Ρωσία το 1812. Εάν Πούτιν βασίζεται στην αλληγορία μιας χώρας υπό πολιορκία, προκειμένου να δικαιολογήσει την ρωσική πολεμική διάθεση και τη δική του εμμονή με την εξουσία, τότε ο Τολστόι χρησιμοποιεί αυτή την αυτο- εικόνα για να καταδείξει μια πολύ διαφορετική άποψη: το μεγαλείο της Ρωσίας, πίστευε, πηγάζει από την ικανότητα των ανθρώπων της να διατηρήσουν την αξιοπρέπειά τους στο πρόσωπο της επιθετικότητας και να κρατήσουν μια σαφή ηθική πυξίδα ακόμη και στις χειρότερες εποχές. Αυτό είναι το μεγαλείο που παρουσιάζουν χαρακτήρες όπως ο ανώνυμος Ρώσος στρατιώτης ο οποίος, κατά τη διάρκεια του μακελειού της κατοχής της Μόσχας, ξεφεύγει από το καθήκοντά του για να βοηθήσει έναν καταστηματάρχη να προστατεύσει το κατάστημά του από αρχαιοκάπηλους. Ή ένα έφηβο κορίτσι που επιμένει να αφήσει η οικογένειά της τα υπάρχοντά τους κατά τη διάρκεια της εκκένωσης της Μόσχας, προκειμένου να δημιουργηθεί χώρος στα βαγόνια για τους τραυματίες στρατιώτες. Ή μία φτωχή, ηλικιωμένη υπηρέτρια, η οποία δίνει 25 ρούβλια σε έναν ξένο, ο οποίος εμφανίζεται στο κατώφλι της λέγοντας ότι είναι συγγενής της οικογένειας που υπηρετεί.

Είναι, επίσης, το μεγαλείο που ενσωματώνεται στον ρώσο αρχιστράτηγο Κουτούζοφ, τον οποίον αγαπούν τα στρατεύματά του και συμπονούν οι εχθροί του, που ακόμη και αποφεύγει την επίθεση στον πληγωμένο γαλλικό στρατό που υποχωρεί, αντίθετα με την προτροπή ορισμένων στρατηγών και μελών της αυλής. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Νέλσον Μαντέλα , ο οποίος διάβασε το «Πόλεμος και Ειρήνη» κατά τη διάρκεια της φυλάκισής του στο Robben Island, θα έλεγε αργότερα ότι ήταν το αγαπημένο του μυθιστόρημα και θα ξεχώριζε τον Κουτούζοφ του Τολστόι ως υπόδειγμα ανθρώπινης και αποτελεσματικής ηγεσίας.

Και έπειτα υπάρχει και ο Πιερ Μπεζούχοφ, ο μεγαλόκαρδος, διοπτροφόρος ρώσος κόμης, ο οποίος στην αρχή του μυθιστορήματος κληρονομεί τη μεγαλύτερη περιουσία στη Ρωσία. Μετά από αυτό, κάνει έναν καταστροφικό γάμο, γίνεται ένας κορυφαίος ελευθερότεκτων προτού αρχίσει να απογοητεύεται από την πολιτική τους, καταστρέφει τις προσπάθειές του να ελευθερώσει τους αγρότες στην περιουσία του και τελικά καταλήγει Γάλλος αιχμάλωτος πολέμου κατά τη διάρκεια της εισβολής του Ναπολέοντα στη Ρωσία το 1812. Και μόλις αρχίσει να πιστεύει ότι τα πράγματα δεν μπορούν να γίνουν χειρότερα, φτάνει μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα. Ενώ είναι έτοιμος να πεθάνει, ανακαλύπτει, ως εκ θαύματος, ότι έχει μεταφερθεί εκεί μόνο ως μάρτυρας.

Παρόλα αυτά, το θέαμα του εργάτη με τα δεμένα μάτια που πυροβολείται στο κεφάλι (που ο Πιερ συνειδητοποιεί ότι θα μπορούσε κάλλιστα να είναι στη θέση του) είναι αρκετό για να συντρίψει κάθε ψευδαίσθηση που είχε ποτέ για τη δική του δύναμη, κάθε ίχνος πίστης του στην «σωστή τάξη του κόσμου, στην ανθρωπότητα και στη δική του ψυχή, και στο Θεό».
Ωστόσο επιβιώνει, τόσο σωματικά όσο και πνευματικά, και βγαίνει από την αιχμαλωσία χωρίς να είναι ούτε κυνικός ούτε πικραμένος, αλλά με μια ανανεωμένη δέσμευση για τα ιδανικά του οίκτου και του συμβιβασμού στα οποία πάντα πίστευε. «Δεν λέω ότι πρέπει να αντιταχθούμε σε αυτό ή σε εκείνο. Μπορεί να είναι λάθος» λέει στην σύζυγό του μετά τον πόλεμο, μετά την επιστροφή του από την Αγία Πετρούπολη όπου ο Πιερ έχει προσπαθήσει να ενώσει συντηρητικούς και φιλελεύθερους, οι οποίοι διαπληκτίζονται άγρια για τη μελλοντική κατεύθυνση της χώρας. «Αυτό που λέω είναι, ας ενώσουν τα χέρια με όσους αγαπούν το καλό και ας υπάρχει ένα λάβαρο: η ενεργή αρετή».

Η μόνη πραγματική έμπνευση που ο Πούτιν φαίνεται να έχει πάρει από το «Πόλεμος και Ειρήνη», δυστυχώς, δεν είναι ούτε από τον Κουτούζοφ ούτε από τον Μπεζούχοφ, αλλά από τον χαρακτήρα του Ναπολέοντα. Ο γάλλος αυτοκράτορας αλαζονικά φαντάζεται τον εαυτό του να είναι ο απόλυτος γεωπολιτικός στρατηγός και κατά ειρωνεία, περισσότερο από ποτέ όταν επιτυγχάνει τον πολυαναμενόμενο στόχο του, να κατακτήσει τη Μόσχα. Αλλά τι του κόστισε αυτή η νίκη; Τα εννέα δέκατα του στρατού του, αν μη τι άλλο, για τη μακριά, χειμωνιάτικη πορεία έξω από τη Ρωσία. Ενώ απολάμβαναν τη λεία τους από τον πόλεμο στη Μόσχα, ο Ναπολέων και ο στρατός του χρησιμοποιούσαν τις ίδιες προοπτικές που απαιτούνταν για να επιστρέψουν στην Ευρώπη. Το μήνυμα του Τολστόι - το οποίο ο Πούτιν φαίνεται να έχει χάσει ολοκλήρου - είναι ότι όταν νομίζουμε ότι κερδίζουμε, μπορεί στην πραγματικότητα να χάνουμε, ή ακόμη και να φυτεύουμε τους σπόρους της δικής μας καταστροφής.
Η κατάκτηση της Κριμαίας από τον Πούτιν και οι παλληκαρισμοί στα ουκρανική σύνορα μπορεί να του φαίνονται τώρα σαν μια αριστοτεχνική κίνηση στρατηγικής για την αποκατάσταση της ρωσικής ηγεμονίας, αλλά σε λίγα χρόνια ή ακόμα και μήνες, θα μπορούσε κάλλιστα να αποδειχθεί η καταστροφή της χώρας του. Με τις κυρώσεις να αυξάνονται, η Ρωσία εξοστρακίζεται διεθνώς όλο και περισσότερο και οι προβλεπόμενες διοικητικές και πολιτιστικές προκλήσεις επανένταξης της Κριμαίας στη Ρωσία με τα ναπολεόντεια τεχνάσματα του Πούτιν έχουν ήδη κοστίσει ακριβά στη χώρα του - όχι μόνο οικονομικά και πολιτικά, αλλά και πνευματικά.
Αν ο Ντοστογιέφσκι ακούσια έβαλε τον φιλοσοφικό θεμέλιο λίθο πάνω στον οποίο στέκεται τώρα ο Πούτιν, τότε ο Τολστόι προσφέρει τη λύση. Παρέχει μια εναλλακτική διαδρομή που μπορεί να οδηγήσει τη Ρωσία πίσω στα δικά της υψηλότερα ιδανικά, πίσω στην επάξια υπερήφανη θέση της στην οικογένεια των εθνών. Αλλά αυτός είναι ο δρόμος της ταπεινότητας και όχι η ύβρις. Όπως γράφει ο Τολστόι στο «Πόλεμος και Ειρήνη»: «Δεν υπάρχει μεγαλείο όπου δεν υπάρχει καλοσύνη, απλότητα και αλήθεια».

http://www.thedailybeast.com/articles/2014/05/10/how-tolstoy-can-save-putin-s-soul.html

Διαβάστε περισσότερα