Ευριπίδης: «Ηλέκτρα»

Η Ηλέκτρα είναι μία ηρωίδα που μας έρχεται από τρεις διαφορετικές τραγωδίες, καθεμιά με την ιδιαιτερότητά της. Η μία του Αισχύλου μέσα στις Χοηφόρες, η άλλη του Σοφοκλή μέσα στο παλάτι και η άλλη του Ευριπίδη, απέξω και μακριά στα βοσκοτόπια εξόριστη, για να μην ενοχλεί με τις φωνές τη μάνα της καταγγέλλοντας τις ανομίες της, όπως ο Ιωάννης που κατακεραύνωνε την Ηρωδιάδα για τα ανομήματά της. Το αν άκουγε και πόσο ενοχλούσαν αυτές οι φωνές και τη μία και την άλλη είναι γνωστό. Ο ένας πλήρωσε με το κεφάλι του, η άλλη, η Ηλέκτρα, παρέσυρε τον αδελφό της

Από τις τρεις εκδοχές της Ηλέκτρας, η πρώτη του Αισχύλου και η δεύτερη του Σοφοκλή εντάσσονται «σε ένα σχέδιο απονομής δικαιοσύνης που εδράζεται σε νόμους της κοινότητας και συνομιλεί πολλαπλά με την εξουσία», ενώ στην Ηλέκτρα του Ευριπίδη «τα κίνητρα είναι ατομικά και η εκδίκηση δεν αποτελεί αναπόδραστη επιλογή, αλλά προσωπικό σχεδόν πρόβλημα. Θεωρώ ωστόσο την ατομικότητα των μορφών και την απομάκρυνση από την πόλη (θεωρητικά και πρακτικά) εξόχως πολιτικά […] Σωστά ειπώθηκε ότι την εποχή του Πελοποννησιακού Πολέμου η εκδίκηση δεν αποτελεί πλέον μια προβληματικά δίκαιη πράξη, αλλά μια απειλή που έχει διαβρώσει τη ζωή της πόλης», γράφει στην Εισαγωγή της η Ιωάννα Ρεμεδιάκη, λέκτορας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

Το τέλος του 5ου αιώνα βρίσκει την Αθήνα λεηλατημένη από κάθε θεσμό, ηθικό νόμο και ιδεολογία. Οι άνθρωποι είναι τραγικά πρόσωπα, «νευρωτικά, αναποφάσιστα και μικρόψυχα». Τα δύο αδέλφια –Ηλέκτρα και Ορέστης– πρέπει να διεκπεραιώσουν τον φόνο χωρίς συναισθηματικές διαχύσεις, και αυτό είναι που κάνει το έργο «βαθύτατα πολιτικό». Στο έργο του Αισχύλου, που παίχτηκε 45 χρόνια πριν από αυτό του Ευριπίδη, η σκηνή της αναγνώρισης είναι μεγάλη και λυρική, ενώ στον Ευριπίδη συρρικνώνεται σε έναν στίχο γιατί προέχει η δουλειά. Οι ήρωες θα «χτυπήσουν πισώπλατα και θα υβρίσουν πάνω στα πτώματα, αποκαλύπτοντας ότι το πρόβλημα δεν είναι οι συνέπειες της πράξης, αλλά και η ίδια η πράξη ως ποιότητα».

Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος δεν έχει ηρωισμό, φέρνει μόνο συμφορά. Και η Ηλέκτρα του Ευριπίδη «απέχει έτη φωτός από τη θεωρητική αιτία της». Η πολιτική ανάλυση του έργου από την Ιωάννα Ρεμεδιάκη συνιστά βαθιά μελέτη της αλήθειας πίσω από τον μύθο. Κρατώ από τον Επίλογο του κειμένου της τις φράσεις: «Οι εχθροί ηττώνται επειδή αποδεικνύονται ανθρώπινοι, οι φίλοι νικούν επειδή κινούνται ύπουλα – δεν υπάρχει καταφυγή ή σκέψη που να μη βραχυκυκλώνει… Το μεγαλείο ξεφτίζει κι αυτό είναι εξίσου ηρωικό και σπαρακτικό συνάμα». Είναι ο κόσμος που δεν τελειώνει «μ’ έναν βρόντο μα μ’ έναν λυγμό», το είπε και ο Τ.Σ. Έλιοτ.

Στο σκοτεινό όπως προοιωνίζεται περιβάλλον έχουμε για λίγο το ανακουφιστικό Πρώτο Στάσιμο, όπου ο Χορός μιλάει για το ωραίο ταξίδι με τα όμορφα καράβια που φεύγουν ανάλαφρα στα κύματα για την Τροία και τίποτα δεν προοικονομεί την έκβαση:

Λαμπρά καράβια στο ταξίδι για την Τροία,
δοσμένα στον χορό των Νηρηίδων,
τ’ αμέτρητα κουπιά σας οδηγούσαν,
ενώ της πλώρης το γαλάζιο αλέτρι
όργωνε τα νερά.
Και πλάι της πηδούσε το δελφίνι
απ’ τη φλογέρα γητεμένο,
κατευοδώνοντας της Θέτιδας τον γιο
που ’χε φτερά στα πόδια αλαφροπάτητα,
μα και τον Αγαμέμνονα,
καθώς ξεκίναγαν να παν στην τρωική
του ποταμού Σιμόεντα την όχθη

Καράβια, κουπιά, ταξίδι, δελφίνι, το γαλάζιο αλέτρι, όλα μάς τρέχουν στο ποίημα του Σεφέρη «Μνήμη Β’, Έφεσος»

Είναι παντού το ποίημα. Η φωνή σου
καμιά φορά προβαίνει στο πλευρό του
σαν το δελφίνι που για λίγο συντροφεύει
μαλαματένιο τρεχαντήρι μες στον ήλιο
και πάλι χάνεται. Είναι παντού το ποίημα
σαν τα φτερά του αγέρα μες στον αγέρα
που άγγιξαν τα φτερά του γλάρου μια στιγμή.

{jb_quote}Ο Πασχάλης θεωρεί τον Ευριπίδη «φανερά καινοτόμο», «νεωτερικό», «δαιμόνιο και πιο συμβατό με τη δική μας εποχή της αμφιβολίας και της απομυθοποίησης, της περιπλοκής και του αδιεξόδου…».{/jb_quote}

Στις «Σημειώσεις στο περιθώριο μιας μετάφρασης», ένα κείμενο εν είδει Επιμέτρου, ο ποιητής-μεταφραστής Στρατής Πασχάλης μάς παραθέτει ένα δοκίμιο, στο οποίο μελετά συγκριτικά τις τραγωδίες με θέμα τους την Ηλέκτρα και τη χρονολόγησή τους. Επ’ αυτού, πρόσφατα ο Δημήτρης Καλοκύρης μάς έδωσε τις Τρεις εκδοχές της Ηλέκτρας (Εκδόσεις Πατάκη, 2022) επισημαίνοντας σχέσεις, σημεία σύγκλισης και απόκλισης και μια μετάφραση πανδέκτη της ελληνικής ποίησης, οπότε, τύχη αγαθή, με την παρούσα εκδοχή της ευριπίδειας Ηλέκτρας συμψηφίζουμε και πλουτίζουμε τον φιλολογικό μας θησαυρό.

Ο Πασχάλης θεωρεί τον Ευριπίδη «φανερά καινοτόμο», «νεωτερικό», «δαιμόνιο και πιο συμβατό με τη δική μας εποχή της αμφιβολίας και της απομυθοποίησης, της περιπλοκής και του αδιεξόδου…». Βάζοντας μάλιστα ως μότο του κειμένου του ένα απόσπασμα από τη Μαρία Νεφέλη του Οδυσσέα Ελύτη –αυτή κι αν είναι νεωτερική και ανατρεπτική, και προφάν και ιερή συγχρόνως, ένα δεύτερο μότο, από την αρχή του σονέτου του Βάρναλη με την πένθιμη ομορφιά του Ορέστη και το «χρέος» που τον βαραίνει και ένα τρίτο από τον Heiner Müller, μοιάζει να ολοκληρώνει την αρχαία και νέα οπτική πάνω στην υπόθεση.

Ο Pierre Brunel, του οποίου την άποψη επικαλείται ο Πασχάλης, θεωρεί ότι ο Ευριπίδης στήνει ένα δράμα που δεν είναι ηρωικό και επιβλητικό, αλλά κάτι που θα μπορούσαμε να δούμε στην τηλεόραση «μέσα σε μια διαδικασία σχεδόν δραματικής παρωδίας», ένα δράμα στο οποίο η μυθική διάσταση οδηγείται στην «ειρωνική» και η υψηλή στην πεζή. Σε σχέση με την αναγνώριση Ηλέκτρας-Ορέστη, ο Αισχύλος επιλέγει μια σκηνή που αγγίζει τη σάτιρα, ενώ ο Ευριπίδης επιλέγει τον τρόπο αναγνώρισης του Ομήρου, την ουλή· «την ουλή της μνήμης» (όπου και να την αγγίξεις η μνήμη πονεί, θα μας πει πάλι ο Σεφέρης).

Και τέλος, υπάρχει πιθανώς και μια διάσταση σκοτεινή, πράγμα που απαιτεί η νεωτερικότητα. Άποψη με την οποία συμφωνεί μια νεότερη κριτικός, η Μάριον Χωρεάνθη, και από τους παλιότερους ο Άγγελος Τερζάκης, που θεωρεί την ηρωίδα «άρρωστη ψυχή». Ο Ορέστης πάλι θα αποδειχθεί κανονικός αντιήρωας. Η Χρύσα Αλεξοπούλου, σε μια μακρά, εκτεταμένη και συστηματική μελέτη υποστηρίζει ότι ο Ευριπίδης αποσκοπεί «σε μια αφηρωοποίηση των χαρακτήρων και των καταστάσεων, ώστε οι άνθρωποι να κινούνται και να δρουν εντός των φυσικών μεγεθών» (Ευριπίδης, Εκδόσεις Πεδίο, 2018).

Το οικοσύστημα περιλαμβάνει δύο κόσμους, λέει ο Πασχάλης. Τον κόσμο των γονέων, των προγόνων, του παλατιού, του εγκλήματος, της εξουσίας, και τον κόσμο των επιγόνων, της Ηλέκτρας, της μιζέριας, της ασχήμιας και της φτώχειας. Κόσμο των «κολασμένων της γης», αδιέξοδο. Οι πλούσιοι από τη μια και οι φτωχοί από την άλλη, σαν να έχουμε μια κοινωνική εξέγερση.

Η Ηλέκτρα σκληροτράχηλη Ελληνίδα, θηλυκός Άμλετ, στο τέλος μένει απελπισμένη και μόνη. Η μελέτη είναι πλατιά και πλούσια σε αναφορές, καθώς και στίχους από άλλες τραγωδίες, ιντερμέδια όπου ο Ευριπίδης υμνεί τη φύση, με μια «δεινότητα… γνωστή και απαράμιλλη» στα χορικά, διασταυρώσεις απόψεων Ελλήνων και ξένων μελετητών, παραθέσεις μύθων, θρύλων, ερμηνείες τερατογενέσεων, χορικά, στίχους, δείχνοντάς μας τη σημασία της ποίησης, με αναφορές σε άλλους ποιητές, από τον Σεφέρη (Ευριπίδης Αθηναίος), από τον Καβάφη (Οροφέρνης), φράσεις από Το δώρο της Μέδουσας (Πίτερ Σάφερ). Συρρικνώνοντας το σπουδαίο αυτό μέρος του βιβλίου στις ανάγκες μιας παρουσίασης, ας πούμε ότι ο Πασχάλης μας δίνει και οδηγίες παράστασης για «να ξυπνήσει το ιερό πνεύμα» αλλά και μετάφρασης, η οποία πρέπει να στηρίζεται στην παράδοση, όπου «ο πριμιτιβισμός […] δεν έχει θέση». Ακόμα να επαναλάβουμε ότι το αρχαίο θέατρο είναι «λόγος συνταιριασμένος με την πλατιά έννοια της Μουσικής. Ένα θέατρο βασισμένο στην έκταση». Τέλος, «Αν για τον Αισχύλο το αρχαϊκό αισθητικό βάρος είναι πιο αισθητό, και για τον Σοφοκλή ζωντανό και κρίσιμο ακόμα, για τον Ευριπίδη δεν έχει ακριβώς πεθάνει ή χαθεί, αλλά κρυφτεί». «Ο αρχαϊκός και ο κλασικός τραγικός ήρωας δίνουν τη θέση τους […] στον άνθρωπο της διαρκούς “Μεγάλης Παρασκευής”».

Ο αναγνώστης αυτού του βιβλίου, πέρα από την ηδονή την προερχόμενη από την ποιητική μετάφραση, έχει ακόμα μία ηδονή, την ηδονή της μελέτης των Σημειώσεων του Στρατή Πασχάλη. Η μετάφραση τελειώνει με τον λόγο των Διόσκουρων:

…κανείς να μη θελήσει το άδικο/ ούτε να έχει επίορκο συνταξιδιώτη/
Είμαι θεός, σε θνητούς τα λέω αυτά.

Και ο Χορός απαντά:

Κι εγώ που ’μαι θνητή, σας λέω τούτα:
Χαρείτε όπως χαίρονται/ όσοι τη θλίψη δεν τη γνώρισαν ποτέ/ και ζουν ευτυχισμένοι…

Ηλέκτρα
Ευριπίδης
Μετάφραση: Στρατής Πασχάλης
Εισαγωγή: Ιωάννα Ρεμεδιάκη
Κάπα Εκδοτική
σ. 160
ISBN: 978-960-628-181-5
Τιμή: 10,60€