Αγλαΐα Μπλιούμη

Δε σας κρύβω ότι με ξενίζει ο σημερινός ελληνικός δημοσιογραφικός λόγος, που ως επί το πλείστoν χρησιμοποιεί την έννοια της «υβριδικότητας» με αρνητικό περιεχόμενο. Συχνά γίνεται λόγος για την «υβριδική απειλή» των εθνικών θεμάτων ή για «υβριδικό πόλεμο», καθιστώντας την έννοια συνώνυμη με μια –στην καλύτερη περίπτωση– γενικά νοούμενη συρραφή πάσης φύσεως ετερόκλητων στοιχείων και ειδών. Σε γραμματολογικό επίπεδο όμως κρύβεται πίσω από την υβριδικότητα μια παράδοση δεκαετιών που, ξεκινώντας από την αλλαγή παραδείγματος των Πολιτισμικών Σπουδών (cultural turn), σηματοδότησαν τη μετάλλαξη

ή, αν θέλετε, τη σύζευξη της φιλολογικής παράδοσης με νεωτερικές τάσεις των Πολιτισμικών Σπουδών. Σε αυτό το πλαίσιο η υβριδικότητα αναφέρεται πάντοτε στην υπερπήδηση του διαχωριστικού ορίου του «οικείου και του ξένου» και στην πολυπολιτισμική διάσταση των κοινωνιών που ξεπερνούν το εθνικό τρίπτυχο «μία γλώσσα, ένα κράτος, ένας πολιτισμός».

Δεδομένου ότι στην Ελλάδα σπανίζουν διαπολιτισμικές θεωρίες στους κόλπους της Γραμματολογίας, σκέφτηκα ότι θα ήταν χρήσιμο το «Α’ Μέρος» της μελέτης να αφιερωθεί στην παρουσίαση των εν λόγω θεωριών, δίνοντας έμφαση στον γερμανόφωνο χώρο. Σε τούτο το πλαίσιο συζητιούνται διάφορες θεωρητικές τάσεις, όπως η Διαπολιτισμική Γερμανική Φιλολογία, η Διαπολιτισμική Γραμματολογία κ.ά., και αναλύονται επιρροές για την αλλαγή παραδείγματος των Πολιτισμικών Σπουδών προερχόμενες από τον αγγλοσαξονικό χώρο. Οπωσδήποτε οι ελάσσονες λογοτεχνίες, όπως οι λογοτεχνίες των μεταναστών και των μειονοτήτων, ενδείκνυνται ιδιαίτερα για αυτού του είδους τις αναλύσεις, εφόσον συχνά πραγματεύονται και αναπαριστούν δομικά ζητήματα ετερότητας και υβριδικότητας. Συνεπώς, με τη Χέρτα Μύλλερ ήμουν στην ευχάριστη θέση να μπορώ να ασχοληθώ τόσο με στοιχεία ελάσσονος μειονοτικής λογοτεχνίας όσο και με λογοτεχνία υψηλών αξιώσεων, δεδομένου ότι η συγγραφέας πέρα από τις αναρίθμητες λογοτεχνικές βραβεύσεις της έχει πάρει και το Νόμπελ του 2009.

Το «Β’ Μέρος» της μελέτης αφορά σε εκ του σύνεγγυς αναγνώσεις τόσο των δομικών όσο και των αφηγηματικών επιπέδων του μυθιστορήματος Μετέωροι ταξιδιώτες (1989 [εκδόσεις Ηρόδοτος 1993]), που πλαισιώνονται περαιτέρω από κοινωνικά, πολιτισμικά και αυτοβιογραφικά συμφραζόμενα, προκειμένου οι ερμηνείες να στηρίζονται αφενός στη διάδραση της δομής και του περιεχομένου, αφετέρου όμως και του περιεχομένου με τα συμφραζόμενά του. Ως προς τα βασικά στοιχεία της πλοκής, προσπάθησα να διερευνήσω την αναπαράσταση του διπολικού μοτίβου της δημοκρατίας και της δικτατορίας, όπως επίσης και τα κομβικής σημασίας στοιχεία μυλλερικής ποιητικής: «αυτομυθοπλασία», «επινοημένη αντίληψη», «μεταμυθοπλασία της μητρικής γλώσσας» και «ξένη ματιά».

{jb_quote} Με τη Χέρτα Μύλλερ ήμουν στην ευχάριστη θέση να μπορώ να ασχοληθώ τόσο με στοιχεία ελάσσονος μειονοτικής λογοτεχνίας όσο και με λογοτεχνία υψηλών αξιώσεων. {/jb_quote}

Οι αναλύσεις στο «Γ’ Μέρος» δειγματοληπτικών κολάζ από δύο συλλογές (2000, 2005 [μτφρ. Κ. Κοσμάς, Καστανιώτης 2011]) έδειξαν ότι τα συγκεκριμένα κολάζ φέρουν πολλά στοιχεία ποίησης (μέτρο, ρυθμός, ομοιοκαταληξίες, διασκελισμοί κ.λπ.), ενώ απαραίτητος για την ερμηνεία υπήρξε ο συνδυασμός αυτών των στοιχείων με την «υλική μορφή» των λέξεων, δηλαδή γραμματοσειρά, μέγεθος, χρώμα, φόντο, κοψίματα και, βέβαια, ο συνδυασμός με την εικόνα που συνοδεύει κάθε κολάζ.

Τέλος, στο «Δ’ Μέρος» ασχολήθηκα με την ομιλία της κατά την απονομή του Νόμπελ λογοτεχνίας, που αργότερα εκδόθηκε ως δοκίμιο σχετικά με τη γέννηση και διαδικασία της γραφής. Το βασικό μήνυμα της ομιλίας της Μύλλερ είναι ο κοινωνικός ρόλος της λογοτεχνίας, η πολιτική τοποθέτηση, ο παρεμβατισμός. Δεν είναι τυχαίο ότι η Μύλλερ συμμετέχει στα κοινά ως δημόσιο πρόσωπο. Ήδη από τη δεκαετία του 1980 συμμετέχει σε οργάνωση για τα ανθρώπινα δικαιώματα, ενώ σήμερα, ως προς τον πόλεμο στην Ουκρανία, έχει τοποθετηθεί από την πρώτη στιγμή απερίφραστα υπέρ της Ουκρανίας. Στην εν λόγω ομιλία, και σε αντίθεση με την επιτροπή απονομής του βραβείου που εστιάζει στη διαπολιτισμική θέαση του έργου της, η ίδια επικεντρώνεται στο κοινωνικό δυναμικό της λογοτεχνίας της και υπεισέρχεται ελάχιστα σε διαπολιτισμικά θέματα.

Τελικά στα έργα της Μύλλερ που εξετάζονται, κατασκευάζεται κάποιο διαπολιτισμικό δυναμικό, σκιαγραφούνται υβριδικές ταυτότητες; Αν ναι, σε ποιον βαθμό; Όπως καταλαβαίνετε, αδυνατώ σε αυτήν εδώ τη στήλη να δώσω την απάντηση, γιατί κάτι τέτοιο θα αποτελούσε, αυτό που λέμε σήμερα, spoiler. Γράφοντας όμως αυτή τη μελέτη παράλληλα με το μυθιστόρημά μου Αποχαιρέτα την τη Στουτγάρδη, Αστυάνακτα (Κέδρος 2022), μπορώ να πω με βεβαιότητα ότι η Μύλλερ με επηρέασε βαθύτατα. Θέλω να πιστεύω όχι σε επίπεδο μιμητισμού. Μέσω της Μύλλερ ανακάλυψα την έννοια της «αυτομυθοπλασίας», που αποτέλεσε σε τέτοιο βαθμό χρήσιμο εργαλείο, ώστε την αναφέρω στο μυθιστόρημα ως ρητό διακείμενο. Κατά πόσο βέβαια η δική μου λογοτεχνική αναπαράσταση της «αυτομυθοπλασίας» είναι πετυχημένη, επαφίεται στην κρίση των αναγνωστών. Κι αυτή η σκέψη με οδηγεί σε περαιτέρω σκέψη ως προς το αναπόφευκτο της επιρροής μας από την καλή λογοτεχνία.

Εργογραφία
Μύλλερ, Χέρτα: Μετέωροι ταξιδιώτες (μτφρ. Κατερίνα Χατζή). Αθήνα: Ηρόδοτος 1993.
Κολάζ:
Im Haarknoten wohnt eine Dame. Hamburg: Rowohlt 2000.
Die blassen Herren mit den Mokkatassen. München: Hanser 2005.

Βιβλιογραφία
«Στην ανατολική Ευρώπη όλοι πρέπει να φοβούνται τον Πούτιν»: Χέρτα Μίλερ και Σβετλάνα Αλεξίεβιτς μιλούν για την κρίση στην Ουκρανία. Book press, 18.02.2022 (προσπέλαση: 8.10.2023).
Ινστιτούτα Goethe της νοτιοανατολικής Ευρώπης (επιμ.): Το τόλμημα της μνήμης. Αθήνα: Καστανιώτης 2011.
Καρασαρίνης, Μάρκος: Χέρτα Μύλερ: Οι αξιοπρεπείς μένουν σιωπηλοί. TO ΒΗΜΑ, 18.03.2018 (προσπέλαση: 8.10.2023).

Χέρτα Μύλλερ
Διαπολιτισμικές προσεγγίσεις πρόζας και ποίησης
Αγλαΐα Μπλιούμη
University Studio Press
σ. 176
ISBN: 978-960-12-2620-0
Τιμή: 16,00€