Βιβλιοκριτική| Γρηγόρης Ψαλλιδάς: Συνεργασία και ανυπακοή, Η πολιτική της Εκκλησίας της Ελλάδος στην Κατοχή (1941-1944)

Η ανάδυση της αντίστασης των πολιτών στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1941-1944 ήταν αποτέλεσμα τόσο της ραγδαίας και σχεδόν ομόθυμης άρσης της κοινωνικής συναίνεσης του πληθυσμού προς την κατοχική εξουσία όσο και της απαξίωσης όλων των θεσμών του κράτους, πλην της Εκκλησίας.

Η αντίσταση των πολιτών ακολούθησε τη στρατηγική της ευθείας ή συγκεκαλυμμένης άρνησης συνεργασίας με τον κατακτητή ή με τους εγχώριους υποστηρικτές του. Εκδηλώθηκε κυρίως στα μεγαλύτερα αστικά κέντρα του χώρας μέσα από τη μη

ένοπλη δράση κοινωνικών, οικονομικών, θρησκευτικών, νομικών, ιατρικών, εκπαιδευτικών και πολιτιστικών παραγόντων.

Η πολιτική και η κοινωνική δραστηριότητα της ηγεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος την ανέδειξε σε αξιόλογο παράγοντα των εξελίξεων κατά την περίοδο αυτήν – κυρίως στην πρωτεύουσα και στην αστική ή στην ημιαστική περιφέρεια της υπό γερμανοϊταλική κατοχή Ελλάδας, ελάχιστα όμως στις ορεινές και στις ημιορεινές περιοχές που βρίσκονταν υπό τον έλεγχο των δυνάμεων της Αριστεράς.

Η απροκάλυπτα ανοικτή και σταθερή συνεργασία με τον κατακτητή από την μια, και η ένοπλη αντίσταση από την άλλη, αποτέλεσαν ακραία, περιθωριακά και μεμονωμένα φαινόμενα για την πολιτική συμπεριφορά της ανώτατης εκκλησιαστικής ηγεσίας, καθώς αυτή –με προεξάρχοντες κυρίως τους δύο Αρχιεπισκόπους της κατοχικής περιόδου, Χρύσανθο και Δαμασκηνό,– κινήθηκε ανάμεσα στην αναγκαστική συνεργασία και στην πολιτική ανυπακοή προς τον κατακτητή.

Η διαδικασία προσαρμογής της Εκκλησίας της Ελλάδος στις κατοχικές συνθήκες οριοθετήθηκε χρονικά από την αλλαγή του αρχιεπισκόπου τον Ιούλιο του 1941. Η αντικατάσταση του Χρύσανθου από τον Δαμασκηνό ήταν αποτέλεσμα δύο παραγόντων. Αφ’ ενός της πολιτικής των εκκαθαρίσεων, που ακολούθησε η πρώτη κατοχική κυβέρνηση κατά των οπαδών της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου στον κρατικό μηχανισμό. Αφ’ ετέρου της εκκλησιαστικής πολιτικής κυρίως των γερμανικών Αρχών κατοχής, που αποσκοπούσαν στην πλήρη συνεργασία της Εκκλησίας, και πολύ λιγότερο των Ιταλών, που επιδίωκαν την υποστολή της πολιτικής της δράσης της Εκκλησίας της Ελλάδος ως εθνοκρατικής εκκλησίας.

O Γρηγόρης Ψαλλιδάς –καθηγητής Σύγχρονης Πολιτικής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο– χρησιμοποιεί στο βιβλίο του τον όρο Εκκλησία της Ελλάδος ταυτίζοντάς τον εννοιολογικά, λόγω του συγκεντρωτικού τρόπου διοίκησης, με την κεντρική συλλογική ηγεσία και πιο συγκεκριμένα με την Διαρκή Ιερά Σύνοδο που έδρευε στην Αθήνα. Βάσει της συγκρότησης, της σύνθεσης του ρόλου της ως θεσμού διοίκησης της Εκκλησίας της Ελλάδος αποδίδει στην Διαρκή Ιερά Σύνοδο της κατοχικής περιόδου τον χαρακτηρισμό τής μη κυβερνώσας ελίτ με «αυτοκέφαλο» χαρακτήρα.

Εξετάζει επίσης τη δράση των ενδιάμεσων βαθμίδων της ιεραρχίας σε τοπικό επίπεδο μόνο στον βαθμό που απασχόλησε την κεντρική εκκλησιαστική ηγεσία, προκάλεσε την τοποθέτησή της σε τρέχοντα ζητήματα ή επέδρασε στη διαμόρφωση της πολιτικής της.

Στη μελέτη του δεν συμπεριλαμβάνει τη λαϊκή θρησκευτικότητα, αν και θεωρεί ότι οι εκδηλώσεις της πρέπει να εντάθηκαν τόσο λόγω της αναγκαστικής χαλάρωσης της εποπτείας που ασκούσαν η τοπική και η κεντρική εκκλησιαστική ηγεσία στους πιστούς της Εκκλησίας της Ελλάδος όσο και λόγω της αύξησης των υπαρξιακών αναγκών και των μεταφυσικών αναζητήσεων που οι συνθήκες εξαιρετικής ανασφάλειας από τον πόλεμο και την Κατοχή προκαλούσαν στους ανθρώπους της εποχής.

Εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2016, σελ.:313