Θα γίνουν οι αγορές το υπερεγώ του Φρόϊντ για τις νέες γενιές;

Αν έχει μείνει ακόμα κάτι «σχολικό» στο σχολείο του σήμερα, αυτό είναι η παιδαγωγική σχέση, ο ιδιαίτερος δεσμός αγάπης και φροντίδας που οι μεγάλοι παιδαγωγοί -από την αρχαιότητα μέχρι την εποχή μας – δεν κουράζονται να επαναλαμβάνουν. Για τους μαθητές του ο δάσκαλος δεν είναι ούτε ο τέλειος τεχνοκράτης, ούτε ο απρόσωπος μάνατζερ. Είναι πρόσωπο με συγκεκριμένη ταυτότητα, με γνώσεις και μεθόδους, αλλά και με αξίες, αισθήματα και έγνοιες. Δεν είναι σιδερόφρακτος κατακτητής που σαρώνει τα πάντα με την αυθεντία του, αλλά εξίσου ευάλωτος, όπως και οι μαθητές του, στις αντιξοότητες της παιδαγωγικής

σχέσης. Οι πληροφορίες που χρειάζεται κανείς για τις ανάγκες του βρίσκονται, πλέον, στον ωκεανό του διαδικτύου, αρκεί να γνωρίζει πώς θα τις αναζητήσει, πώς θα τις οργανώσει και κυρίως πώς θα αποτιμήσει την αξία τους. Αλλά η παιδαγωγική σχέση δεν μπορεί να υποκατασταθεί από την Τεχνολογία. Το σχολείο είναι μια κοινότητα σχέσεων, εκεί μαθαίνει κανείς – όταν βεβαίως αυτή η κοινότητα δεν είναι διαλυμένη – νόρμες, προσανατολισμούς και αξίες.

Ο εξετασιοκεντρικός χαρακτήρας του σχολείου μας, δυστυχώς όχι μόνο στο Λύκειο, έχει κάνει μεγάλη ζημιά στην κοινωνική μάθηση που προκύπτει αβίαστα μέσα από τη συμμετοχή του μαθητή στη σχολική κοινότητα. Αλλά δεν είναι η μόνη αντιξοότητα στην προσπάθεια διαπαιδαγώγησης του κριτικά σκεπτόμενου, δημιουργικού και υπεύθυνου πολίτη, έτσι όπως τον φαντάζεται η κοινωνία και τον έχει περιγράψει στα κανονιστικά της κείμενα η πολιτική. Σε παλαιότερες εποχές το πρόβλημα της διαπαιδαγώγησης του δημοκρατικού πολίτη σκόνταφτε πάνω στον θεοκρατικό χαρακτήρα του σχολείου. Σήμερα ο Θεός έχει αλλάξει. Στη θέση του παντοκράτορα είναι, πλέον, οι «αγορές». Και η αγωγή που επιθυμούν και επιβάλλουν οι «αγορές» είναι μεν κοσμική, αλλά με θεοκρατική δομή και ουσία.

Σε ένα θεοκρατικό σχολείο, οι αξίες στις οποίες διαπαιδαγωγούνται τα παιδιά εκπορεύονται από ένα υπερβατικό Όν, κατά την αφήγηση πάντοτε των δασκάλων τους. Φυσικά, αυτός που μιλά για τις αξίες στους μαθητές δεν είναι το ίδιο το εξωκόσμιο Όν, αλλά οι «ερμηνευτές» της βούλησης και της σκέψης του – οι δάσκαλοι. Εάν το σχολείο ενός τέτοιου καθεστώτος καταφέρει ώστε να εγκατασταθεί στις συνειδήσεις των μαθητών ένα φαντασιακό αντίγραφο του Όντος αυτού, μπορεί να ελπίζει ότι ο αυριανός πολίτης θα δρα με τις προτροπές, τις οδηγίες και τον έλεγχο του εσωτερικευμένου αυτού Θεού.

Χρειάστηκε η Αναγέννηση, ο Διαφωτισμός και η νεωτερικότητα για να μπορέσει να αλλάξει το μοντέλο μιας θεοκεντρικής αγωγής. Χρειάστηκαν μάχες, πραγματικές και μεταφορικές, για να επιστρέψει η νεωτερική εποχή στη σοφία των Προσωκρατικών ότι το μέτρον «πάντων χρημάτων» είναι ο άνθρωπος. Ότι τόσο οι αξίες του, όσο και οι πηγές τους, είναι τελικά προϊόντα της κοινωνίας και της ιστορίας της.

Και εκεί που πήγαμε στον 20ό αιώνα να κερδίσουμε το δημοκρατικό σχολείο, τον κοινωνικό δηλαδή χώρο, όπου ο μελλοντικός πολίτης, θητεύοντας κατά κάποιον τρόπο σε μια σχέση με το δάσκαλο, θα ασκηθεί στο ρόλο του αυριανού υπεύθυνου, συνεργατικού και δημοκρατικού πολίτη και θα μάθει πώς να συμμετέχει στις διαδικασίες διαμόρφωσης αλλά και διακονίας των συμφωνημένων αξιών, μας έρχεται ένα άλλο, γήινο και κοσμικό αυτή τη φορά, όν, οι «αγορές χρήματος», που ζητά να το αναγνωρίσουμε ως την υπέρτατη πηγή αξιών για το παιδαγωγικό μας πρόγραμμα. Και ως γνώμονα για τη ζωή μας.

Όχι μόνο τα δυσμενή καιρικά φαινόμενα, τους σεισμούς, τους λιμούς, αλλά και την ίδια την κατάρρευση αυτοκρατοριών, παλαιότερα – για να μην πούμε ακόμη και σήμερα – απέδιδαν πολλοί άνθρωποι σε θεϊκή παρέμβαση. Και τα ευχάριστα, αλλά κυρίως τα δυσάρεστα, ήταν «θέλημα Θεού» να συμβούν. Και πάντοτε υπήρχε ένας τρόπος να συνδεθεί ο Θεός με τα φαινόμενα.

Αν, τώρα, στο μεταίχμιο της μετάβασης στον νέο Μεσαίωνα που ετοιμάζουν οι οδοστρωτήρες ενός δαρβινικού τύπου νεοφιλελευθερισμού, ακούμε δειλά-δειλά να γίνεται λόγος για την ανάγκη υποταγής στις προτεραιότητες των «αγορών» και στον τομέα της Εκπαίδευσης, μπορείτε να φανταστείτε τι θα γίνει αύριο, όταν θα έχουμε περάσει το κατώφλι της νέας εποχής. Ό,τι παρουσιάζεται σήμερα ως ένας «πραγματιστικός κονφορμισμός» στη βούληση των «αγορών», με το επιχείρημα του μικρότερου κακού, θα γίνει αύριο ιδεώδες: Η επίκληση των «αγορών» δεν θα γίνεται, πλέον, για να εξηγήσει δυσάρεστες και ανεπιθύμητες καταστάσεις, όπως τα δυσμενή καιρικά φαινόμενα, αλλά και για την ίδια τη νομιμοποίησή τους ως θετικών επιλογών για τους πολίτες. Οι «αγορές» δεν θα είναι μόνο το καταφύγιο κάθε αμήχανου για να εξηγήσει αυτό που συμβαίνει, αλλά η καταφυγή κάθε παιδαγωγού της νέας εποχής να διδάξει τι πρέπει να συμβαίνει. Οι «αγορές» θα γίνουν η μήτρα των νέων «αξιών»: της φτώχειας των πολλών και του πλούτου των ολίγων, του ανταγωνισμού και των εκκαθαρίσεων, της εξουσίας των εκλεκτών και της υποταγής των υπολοίπων.

Μαθαίναμε στο θεοκρατικό σχολείο ότι, όπου και αν βρισκόμαστε, ό,τι και να κάνουμε, ό,τι κι αν σκεφτούμε, κάποιος μας παρακολουθούσε διαρκώς, καθώς ένας πανταχού παρών και τα πάντα πληρών Θεός είναι σε θέση να γνωρίζει και να καταγράφει στη μνήμη του γι’ αργότερα ακόμη και τις πιο μύχιες σκέψεις μας. Η εσωτερίκευση του Θεού, ως κοινωνικού σταθμού στη συνείδησή μας που – λόγω φόβου, δέους ή ενοχών – μπορούσε να αποτρέπει συγκεκριμένες ανεπιθύμητες για την ισχύουσα τάξη πραγμάτων συμπεριφορές, έρχεται να αντικατασταθεί τώρα από το νέο υποκατάστατο: τις «αγορές».

Έχοντας απλωμένες τις κεραίες τους σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, έχοντας τους ανθρώπους τους παντού, συνδέοντας τις προσωπικές βιογραφίες των ανώνυμων γι αυτές ανθρώπων με τις δικές τους τάσεις και ανάγκες, συγκεντρώνουν και επεξεργάζονται πληροφορίες για το πώς εξελίσσονται τα πράγματα σε σχέση με το θεάρεστο έργο τους: τη διατήρηση και την αύξηση ενός κέρδους που δεν αντιστοιχεί στην παραγωγή κάποιας πραγματικής αξίας. Εκνευρισμός επικρατεί στις «αγορές» από το αποτέλεσμα των Ιταλικών εκλογών, ακούμε και διαβάζουμε. Τα χρηματιστήρια αντιδρούν με νευρικότητα. Οι «αγορές» είναι διστακτικές… Και άλλα παρόμοια.

Θα κερδίσουν οι «αγορές» την παιδαγωγική μάχη; Θα μπορέσουν οι άνθρωποί τους, οι πολιτικοί σχηματισμοί που τις υπηρετούν, οι τεχνοκράτες που τις στηρίζουν και οι διανοούμενοι που τις προπαγανδίζουν, να πείσουν τους εκπαιδευτικούς ότι αποτελεί καθήκον τους να μάθουν στους μαθητές να σκέφτονται και να εκτιμούν τα πράγματα από τη σκοπιά των «αγορών»; Θα καταφέρουν να εγκατασταθούν οι «αγορές» στις συνειδήσεις της νέας γενιάς ως το νέο «υπερεγώ» του Freud ή ο νέος «γενικευμένος άλλος» του Mead; Θα μπορέσουν να κάνουν τα παιδιά να σκέφτονται πριν πουν ή κάνουν κάτι «ναι, αλλά πώς θα αντιδράσουν οι αγορές»;

Η απάντησή μου είναι μονολεκτική: Όχι