Ποια ανάπτυξη; Ώρα για Απο-Ανάπτυξη

Είναι πολύ πιθανόν οι επόμενες γραμμές να βγάλουν κάποιους από εσάς τα ρούχα του και να κάνουν τις τρίχες στις ρίζες του σβέρκου να ορθωθούν. Γι αυτό, αν πιστεύετε πως η αειφόρος ανάπτυξη είναι μονόδρομος για την πρόοδο της ανθρωπότητας, μην συνεχίσετε να διαβάζετε. Εδώ δεν θα μιλήσουμε για την Ανάπτυξη, την μαγική λέξη που κυνηγάει όλος ο πλανήτης, αλλά για την Από-Ανάπτυξη.

Η αποανάπτυξη δεν αποτελεί το αντίθετο της ανάπτυξης. Δεν ζητά οικονομική

ύφεση, φτωχοποίηση, ή οπισθοδρόμηση. Μιλά για αλλαγή του μοντέλου ποιότητας ζωής και του κοινωνικού προτύπου. Δεν λέει, για παράδειγμα, ότι δεν είναι απαραίτητο να έχουμε κινητά τηλέφωνα, αλλά ότι δεν είναι απαραίτητο να βγάζει κάθε χρόνο η Apple καινούργιο μοντέλο, με τα ίδια πάνω κάτω χαρακτηριστικά. Υποστηρίζει ότι πρέπει να απελευθερωθούμε από τη λογική του καταναλωτισμού και της διαρκούς οικονομικής ανάπτυξης και να προτείνουμε μια κοινωνία πιο βιώσιμη περιβαλλοντικά και δίκαιη κοινωνικά, η οποία θα βασίζεται σε ένα διαφορετικό σύστημα αξιών. Στην πραγματικότητα, η αποανάπτυξη μιλά για ανάπτυξη, αλλά με διαφορετικές προτεραιότητες γύρω από το μοντέλο ζωής. Ενα μοντέλο κοινωνίας που θα παράγει και θα καταναλώνει λιγότερο, θα απορρίπτει το «περισσότερο», το «μεγαλύτερο» και το «πολυτελέστερο» και ζητά το «πιο ποιοτικό». Αυτός είναι και ο μοναδικός τρόπος να μπει ένα φρένο στη συνεχιζόμενη καταστροφή του περιβάλλοντος, που απειλεί το μέλλον της ανθρωπότητας.

Η ιδέα πως πρέπει να τεθούν όρια στην ανάπτυξη επέστρεψε στην σφαίρα του διαλόγου ως απόρροια της κρίσης, ωστόσο δεν γεννήθηκε μαζί με αυτήν. Από τα μέσα του 20ου αιώνα, υπήρξαν πολλοί επιστήμονες και διανοούμενοι (Polanyi, Boulding, William Kapp, Hirsch, κ.α.), οι οποίοι προειδοποιούσαν πως η αειφόρος ανάπτυξη αποτελεί οικονομικό και κοινωνικό κίνδυνο. Το 2001, στην εποχή της τρέλας, ο Σερζ Λατούς βρέθηκε να συντονίζει μια ομιλία που διοργανωνόταν υπό την αιγίδα της UNESCO και σημείωνε: «Υπάρχει ανάγκη να απεγκλωβιστούμε από το δόγμα της ανάπτυξης. Ο καπιταλισμός πρέπει να είναι πάντα σε ανάπτυξη, αλλά από την πρώτη πετρελαϊκή κρίση, ουσιαστική ανάπτυξη δεν έχει συντελεστεί. Το μόνο που αναπτύχθηκε είναι η κτηματομεσιτική και χρηματιστηριακή σπέκουλα». Προφήτης κανονικός!

Το ενδιαφέρον είναι ότι στην πολιτική της διάσταση η αποανάπτυξη ασκεί κριτική και από τα αριστερά και από τα δεξιά. Και αν όλοι καταλαβαίνουμε γιατί την ασκεί στον νεοφιλελευθερισμό, ο οποίος υπηρετεί την κουλτούρα της κατανάλωσης από μέσον σε αυτοσκοπό, εντυπωσιάζει η κριτική στην αριστερά την οποία καταγγέλλει, ως άτολμη, αδύναμη και ανήμπορη να βγει έξω από τη ρητορική της υπεράσπισης της ανάπτυξης και να αναζητήσει οικο-σοσιαλιστικές καινοτομίες.

Είναι μάλλον σαφές, πως η εφαρμογή αυτής της κοινωνικής ιδέας δεν μπορεί να γίνει μέσα στα σημερινά πλαίσια της παγκοσμιοποίησης. Αντίθετα, είναι συνδεδεμένη με αλλαγές στην κατεύθυνση της επιστροφής στα έθνη-κράτη. Ο αυστριακός κοινωνιολόγος Ιβάν Ίλιτς σημειώνει πως τέτοια μέτρα θα μπορούσαν να είναι η μείωση του ωραρίου εργασίας, η θέσπιση βασικού αλλά και ανώτατου εισοδήματος, η αποκέντρωση, η ενίσχυση των δομών κοινωνικής ασφάλειας, πρόνοιας και αλληλεγγύης. Κάποιες άλλες φωνές μιλούν για την ανάγκη περιορισμού στις διαφημίσεις καταναλωτικών προϊόντων, ή στην θέσπιση πολύ υψηλής φορολόγησης γύρω από αυτά, με τους πόρους να διοχετεύονται σε επιστημονικές έρευνες, οι οποίες σήμερα κρίνονται ασύμφορες και υποχρηματοδοτούνται. Στο γλωσσάρι τους υπάρχουν αναφορές στην προσωρινή αναστολή μεγάλων αναπτυξιακών έργων υποδομής, που δεν έχουν άμεσο περιβαλλοντικό αντίκρυσμα, στην επιστροφή σε εθνικά νομίσματα, στην προώθηση της συμμετοχικής δημοκρατίας. Οι παραπάνω ιδέες ίσως ακούγονται υπερβολικά ριζοσπαστικές, ωστόσο έχει αποδειχτεί ότι μπορούν να λειτουργήσουν σε τοπική κλίμακα, όπως έχει ήδη συμβεί στην περιοχή της Καταλονίας και περιγράφεται στο ντοκιμαντέρ «Φόρος Τιμής στην Καταλονία».

Για την Από-Ανάπτυξη οι δείκτες ποιότητας ζωής δεν σχετίζονται με την αύξηση του ΑΕΠ, η οποία έτσι κι αλλιώς είναι πλαστή. Ας σκεφτεί κανείς μόνο ότι αν η Apple ήταν ελληνική θα πρόσθετε στο ελληνικό ΑΕΠ πάνω 100 δις ευρώ, μετατρέποντας φυσικά και τον αντίστοιχο μέσον όρο κατά 10.000 ευρώ –περίπου- ανά Έλληνα. Επίσης, το ΑΕΠ της Ινδίας είναι 1,877 τρισ δολάρια και της Ελβετίας 527 δις. Να σας ρωτήσω που θα θέλατε να ζείτε;
Ως εκ τούτου το ΑΕΠ δεν αποτελεί όχι πραγματικό, αλλά ούτε καν ενδεικτικό …δείκτη για την ποιότητα ζωής και την ευημερία. Αντίθετα, η υιοθέτηση δεικτών ζωής, όπως ο ελεύθερος χρόνος, η αύξηση του κύκλου εργασιών στα βιβλιοπωλεία, στα θέατρα, στους συναυλιακούς χώρους, η αύξηση εγγραφών στα πανεπιστημιακά ιδρύματα από μεγάλους σε ηλικία ανθρώπους, η μείωση των ψυχιατρικών νοσημάτων θα μαρτυρούσαν σαφώς καλύτερα το επίπεδο ευημερίας μιας κοινωνίας.

Όπως είπαμε η συζήτηση που ανοίγουν οι υποστηρικτές της αποανάπτυξης μοιάζει να είναι ουτοπική, στο σημερινό παγκοσμιοποιημένο σύστημα νεοφιλελεύθερης κυριαρχίας. Επειδή κάθε μεγάλο ταξίδι ξεκινά με ένα μικρό βήμα μια καλή αρχή θα ήταν η κατανόηση του προβλήματος και η υιοθέτηση –εν πρώτοις ατομικά- κανόνων αλλαγής νοοτροπίας και απλότητας. Αλλά για να κυριαρχήσουν έστω μερικώς αυτές οι ιδέες, χρειάζονται βαθιές κοινωνικές, πολιτικές ανατροπές και ριζικές θεσμικές αλλαγές.

Και εδώ έρχεται το μεγάλο στοίχημα για την Αριστερά και την Σοσιαλδημοκρατία, οι οποίες τα τελευταία χρόνια ψάχνουν η μεν πρώτη να αρθρώσει έναν πειστικό λόγο και επιχειρήματα για μιαν άλλη πολιτική, η δε δεύτερη έναν τρόπο να ξεφύγει από την ανάγνωση του νεοφιλελεύθερου αφηγήματος και την ταύτιση με τις πολιτικές του τρίτου δρόμου.

Για να αλλάξουμε προτεραιότητες πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε τις αξίες με τις οποίες πορευόμαστε ως κοινωνία. Αργά ή γρήγορα, θα το μάθουμε με τρόπο δραματικό, καθώς το κυνήγι της ανάπτυξης μοιάζει να τελειώνει και η επόμενη μεγάλη πρόκληση θα είναι να βρούμε τρόπους να τη μεταμορφώσουμε…