Γλώσσα χωρίς…φιλότιμο

«Μετάφρασέ μου το φιλότιμο στα αγγλικά!» μού λέει ένας φίλος περιμένοντας να του δώσω μια μονολεκτική μετάφραση. Ενώ καθυστερώ να του απαντήσω με τον απλοϊκό τρόπο που αναμένει, πετάγεται ξαφνικά: «Α, δεν υπάρχει! Άρα, τα ελληνικά είναι η πλουσιότερη γλώσσα του κόσμου». Απλά πράγματα!

Την παραπάνω συνεπαγωγή επαναλαμβάνουν συχνά ως κύριο επιχείρημα οι οπαδοί της γλωσσικής μυθολογίας που προσδίδει στην ελληνική γλώσσα μια σειρά επιθέτων στον υπερθετικό βαθμό: η αρχαιότερη, η πλουσιότερη, η ανώτερη κ.λπ. Κυκλοφορεί

ευρέως στο διαδίκτυο· πολλές φορές μάλιστα εμφανίζεται να έχει διατυπωθεί από καθηγητές, φιλέλληνες ή άλλους διανοούμενους. Συχνά, στον κατάλογο των «αμετάφραστων» ελληνικών λέξεων προστίθενται και οι λέξεις άμιλλα, θαλπωρή κ.λπ. Η συνεπαγωγή αυτή είναι όμως ένα λογικό άλμα και μάλιστα «πρωτ-αθλητικού» επιπέδου. Για έναν ή μία γλωσσολόγο το λογικό άλμα είναι αυτονόητο. Θες όμως από επαγγελματική διαστροφή, θες από μια γενικότερη τάση να αναλύω τα πράγματα, προσπαθώντας να απομονώσω τις εσφαλμένες υπόρρητες παραδοχές—αλλιώτικα, τις πλάνες—που συναντιούνται και φτιάχνουν «το λογικό άλμα του φιλότιμου», κατέληξα σε τρία σημεία.

Μετάφραση λέξης προς λέξη

Η πρώτη πλάνη είναι ότι όλες οι λέξεις μιας γλώσσας «οφείλουν» να έχουν μονολεκτικά μεταφραστικά ισοδύναμα σε μια άλλη γλώσσα. Εσφαλμένα λοιπόν αναζητούν μονολεκτική μετάφραση κάθε ελληνικής λέξης σε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα, όπως συμβαίνει με το φιλότιμο, και το αντίστροφο. Χωρίς κάποιο πειστικό επιχείρημα, η μονολεκτική δήλωση εννοιών–σημασιών θεωρείται αυτομάτως δείκτης λεξιλογικού πλούτου. Κι όμως, σε κάθε γλώσσα είναι πολλά τα παραδείγματα εννοιών–σημασιών που δηλώνονται με φράσεις αντί μονολεκτικά. Ας σκεφτούμε τις νεοελληνικές φράσεις παιδική χαρά και γυαλιά ηλίου ή τις αγγλικές operating system και football player.

Στην πραγματικότητα, η μετάφραση από γλώσσα σε γλώσσα δεν είναι μια απλή μηχανική διαδικασία μετάφρασης μεμονωμένων λέξεων, αλλά μια πολύπλοκη διαδικασία απόδοσης εννοιών–σημασιών που λαμβάνει υπόψη το περιβάλλον χρήσης των λέξεων. Για παράδειγμα, το να μεταφράζαμε μηχανικά το make ως φτιάχνω και το do ως κάνω στις αγγλικές φράσεις make a cake, do a favour και make a mistake θα έδινε φτιάχνω ένα κέικ, κάνω μια χάρη—ως εδώ, μια χαρά—και φτιάχνω ένα λάθος—μάλλον, δεν ακούγεται και τόσο καλά στα ελληνικά… Έτσι λοιπόν, όπως αποδίδουμε συνήθως το αγγλικό επίρρημα currently με τη φράση επί του παρόντος ή με το επίρρημα σήμερα, αναλόγως του περιεχομένου, καθώς δεν υπάρχει ακριβές μονολεκτικό ισοδύναμο στα ελληνικά, έτσι και το φιλότιμο θα μπορούσε να αποδοθεί με περιφράσεις όπως sense of honour ή sense of pride αναλόγως του περιεχομένου.

Ο «ομφαλός της γης»

Σύμφωνα με τη δεύτερη πλάνη, το λεξιλόγιο της ελληνικής γλώσσας αποδίδει όλες τις δυνατές έννοιες–σημασίες που έχει πλάσει ο πανανθρώπινος πολιτισμός και επιπλέον κάποιες έννοιες–σημασίες μοναδικές στο νεοελληνικό λεξιλόγιο, όπως είναι το φιλότιμο. Πόσο αληθινή είναι μια τέτοια υπόρρητη παραδοχή; Αποδίδει άραγε το ελληνικό λεξιλόγιο με την ίδια ακρίβεια τις εννοιολογικές αποχρώσεις των αγγλικών λέξεων frustration έναντι irritation ή τις εννοιολογικές διαφορές ανάμεσα στα option, choice και selection ή μεταξύ των king και royal;

Οι γλώσσες—όλες οι γλώσσες ανεξαιρέτως—έχουν την ευελιξία να πλάθουν λέξεις που δηλώνουν έννοιες τόσο της απτής πραγματικότητας, όσο και αφηρημένες, απαραίτητες στην επικοινωνία μεταξύ των μελών της γλωσσικής κοινότητας. Μέσα σε αυτές συμπεριλαμβάνονται οι κοινωνικές αξίες και τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Αν και οποιαδήποτε γλώσσα έχει τη δυνατότητα να δηλώσει στο λεξιλόγιό της οποιαδήποτε απαραίτητη έννοια, οι γλωσσικές κοινότητες είναι επιλεκτικές ως προς τις όψεις της πραγματικότητας και τις εννοιολογικές αποχρώσεις που δηλώνουν λεξιλογικά. Έτσι, όπως είναι δύσκολη η πιστή απόδοση της έννοιας της λέξης φιλότιμο στα αγγλικά, έτσι είναι δύσκολη και η πιστή απόδοση των ακριβών εννοιών των λέξεων frustration και irritation στα ελληνικά.

Ελληνικά vs αγγλικά

Στο λογικό άλμα που σχολιάζω, τα ελληνικά είναι «η πλουσιότερη γλώσσα», αφού έχουν συγκριθεί με «όλες τις υπόλοιπες γλώσσες» γενικά ή με τα αγγλικά ειδικότερα. Μέσα στις «υπόλοιπες γλώσσες» συμπεριλαμβάνονται σιωπηρά μόνο οι 4–5 ευρωπαϊκές γλώσσες με τις οποίες είμαστε πιο εξοικειωμένοι (αγγλικά, γερμανικά, γαλλικά, ισπανικά, ιταλικά), ενώ είναι σαφές ότι έχουν αγνοηθεί τα λεξιλόγια των υπόλοιπων 7090 καταγεγραμμένων γλωσσών του πλανήτη. Επομένως, στην καλύτερη περίπτωση θα μιλάγαμε για μια υπερβολική γενίκευση που λαμβάνει υπόψη μόνο το 0.08% των γλωσσών όλου του κόσμου!

Αυτό όμως που τονίζεται τις περισσότερες φορές είναι ειδικότερα η «λεξιλογική έλλειψη» της αγγλικής γλώσσας έναντι της ελληνικής. Και εδώ είναι το κλειδί. Όσοι επικαλούνται «το λογικό άλμα του φιλότιμου» έχουν στο πίσω μέρος του μυαλού τους μια «μάχη» μεταξύ των ελληνικών και των αγγλικών, στην οποία τα ελληνικά πρέπει να πάντοτε να λαμβάνουν το τρόπαιο. Σύμφωνα με τη γλωσσική μυθολογία, τα αγγλικά—η σύγχρονη διεθνής γλώσσα, ίσως το σύμβολο μιας πολιτισμικής παγκοσμιοποίησης για μερικούς—είναι ο «εχθρός» της ελληνικής γλώσσας, του «ηττημένου» υποψηφίου στον μύθο της μίας ψήφου για την επίσημη γλώσσα των ΗΠΑ.

Στη βάση τους οι ιδεοληψίες αυτές θα μπορούσαν να κρύβουν και μια νοητή διαμάχη μεταξύ των φορέων των εκάστοτε γλωσσών—των κρατών κυρίως—σε καθαρά πολιτικοοικονομικό επίπεδο. Ο ελληνόφωνος κόσμος—οι υποστηρικτές τέτοιων ιδεών ειδικότερα—φαίνεται να αναζητά απεγνωσμένα την υπεροχή και επενδύει σε αυτό στο οποίο έχει χτίσει την εθνική του υπερηφάνεια, σε έναν πολιτισμικό πριαπισμό.

Η γλώσσα είναι απλώς πρόσχημα. Και η πλάνη συνεχίζεται: το ότι το λεξιλόγιο της ελληνικής έχει τα αποκλειστικά πνευματικά δικαιώματα λέξεων που δηλώνουν θετικές ανθρώπινες αξίες, όπως το φιλότιμο, «καθαγιάζει» αυτομάτως την ίδια τη γλώσσα και τον πληθυσμό που τη μιλά. Και φυσικά αποδεικνύει περίτρανα ότι οι Έλληνες έχουν σε πλήρη αποκλειστικότητα το προνόμιο να είναι φιλότιμοι, απέναντι στους «αφιλότιμους» και «κουτοπόνηρους» Άγγλους, Φράγκους κ.λπ.! Όλα βέβαια κρίνονται στο κοινωνικό επίπεδο. Ωστόσο, ουσιαστική σύγκριση μεταξύ του γλωσσικού συστήματος της ελληνικής και του γλωσσικού συστήματος της αγγλικής γλώσσας δεν υφίσταται.

Τώρα, το πώς ακριβώς αντανακλάται το φιλότιμο στην καθημερινή πρακτική του Νεοέλληνα ως μέλους του κοινωνικού συνόλου, δεδομένου ότι και η λέξη λαμόγιο συμπεριλαμβάνεται στις δυνάμει «αμετάφραστες» ελληνικές λέξεις, σηκώνει τεράστια συζήτηση, μάλλον κοινωνιολογικού ενδιαφέροντος· άρα, δεν έχει περαιτέρω θέση σε μια στήλη με γλωσσικά θέματα.

Βενέδικτος Βασιλείου, M.Sc.
[email protected]
Γλωσσολόγος, υποψήφιος διδάκτορας Νευρογλωσσολογίας
Max Planck Institute for Human Cognitive and Brain Sciences,
Τμήμα Νευροψυχολογίας, Λειψία, Γερμανία

*Ακολουθήστε μας στο @glossoskopio (Twitter) και στο Γλωσσοσκόπιο («Η Σημερινή») (Facebook)