Ξενοφώντος «Ανάβασις»

Ο Ξενοφών γεννήθηκε περίπου με την έναρξη του Πελοποννησιακού Πολέμου και ανήκε στην αθηναϊκή αριστοκρατία. Υπήρξε μαθητής του Σωκράτη. Στους «Βίους Φιλοσόφων»,ο Διογένης ο Λαέρτιος μας εξιστορεί ότι κάποτε, όταν ήταν ακόμη νέος, ο Ξενοφών συνάντησε τον Σωκράτη και αυτός με τη ράβδο του τού έκλεισε τον δρόμο ρωτώντας: «Πού οι άνθρωποι γίνονται καλοί και αγαθοί;». Βλέποντας τον Ξενοφώντα να έρχεται σε αμηχανία, ο Σωκράτης του είπε: «Έπου και μάνθανε!».

Από τότε, ο Ξενοφών έγινε μαθητής του Σωκράτη, τον οποίο θεωρούσε πρότυπο. Για τον δάσκαλό του έγραψε μάλιστα μιαν αφήγηση, την «Απολογία

Σωκράτους». Ως ιστορικός συνεχίζει, όχι με την ανάλογη επιτυχία, την ιστορία του Θουκυδίδη «Τα Ελληνικά», ωστόσο η μεγάλη φήμη που απέκτησε οφείλεται στο έργο του «Κύρου Ανάβασις» και αυτό το βιβλίο του τον καθιστά συνεχιστή και της ιστορίας του Ηρόδοτου, βέβαια σε μικρότερη κλίμακα. Στο βιβλίο του αυτό, ο Ξενοφών περιγράφει τις σχέσεις του ελληνικού με τον περσικό κόσμο. Για τον Κύρο έγραψε επίσης το «Κύρου Παιδεία», το οποίο έχαιρε μεγάλου θαυμασμού στην αρχαιότητα. Επίσης έγραψε ένα βιβλίο για την τέχνη του κυνηγιού, μεταξύ αρκετών άλλων έργων. Την αγάπη του, ωστόσο, για την πατρίδα σκιάζουν οι ολιγαρχικές του απόψεις και η απέχθειά του προς τη δημοκρατία. Ο Ξενοφών δεν έκρυβε μάλιστα και τα φιλολακωνικά του αισθήματα. Όπως και να έχει, υπήρξε ένας σημαντικός άντρας της εποχής του.

Ένα από τα δημοφιλέστερα αναγνώσματα την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου ήταν η «Κύρου Ανάβασις». Στο έργο αυτό, πρωταγωνιστής είναι ο ίδιος, καθώς μετά την εκτέλεση των Ελλήνων στρατηγών από τον Αρταξέρξη ο Ξενοφών, που ήταν και στρατιωτικός, ανέλαβε την ηγεσία του στρατεύματος με σκοπό να το περάσει μέσα από την καρδιά της αχανούς Περσικής Αυτοκρατορίας στον Βόσπορο. Ορθώς υποστηρίζεται μάλιστα ότι το έργο αυτό υπήρξε κατά κάποιον τρόπο ο προάγγελος ή η έμπνευση για την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ασία.

«[…] Την πέμπτη μέρα φτάνουν στο βουνό, που ονομαζόταν Θήχης. Όταν ανέβηκαν οι πρώτοι επάνω και είδαν τη θάλασσα, έβγαλαν κάτι δυνατές φωνές. [4.7.22] Τις άκουσε ο Ξενοφώντας κι οι στρατιώτες της οπισθοφυλακής και νόμισαν πως είναι άλλοι εχθροί μπροστά και τους κάνουν επίθεση. Γιατί ακολουθούσαν από πίσω άντρες από τη χώρα που έκαψαν, κι οι στρατιώτες της οπισθοφυλακής εσκότωσαν μερικούς κι έπιασαν άλλους ζωντανούς, σε ενέδρα που έστησαν. Κυρίεψαν ακόμη ως είκοσι ασπίδες από πυκνότριχα ακατέργαστα δέρματα βοδιών.
[4.7.23] Η βοή όμως, όσο πήγαινε, μεγάλωνε και ακουγόταν πιο κοντά, κι εκείνοι που έρχονταν κάθε τόσο έτρεχαν γρήγορα προς το μέρος απ᾽ όπου συνέχιζαν να βγαίνουν οι φωνές, κι όσο περισσότεροι στρατιώτες μαζεύονταν, τόσο η βοή ακουγόταν δυνατότερα. Νόμισε λοιπόν ο Ξενοφώντας ότι κάτι σοβαρό συμβαίνει. [4.7.24] Γι᾽ αυτό ανέβηκε στο άλογό του, πήρε μαζί το Λύκιο και τους ιππείς κι έτρεχε για να δώσει βοήθεια. Σε λίγο ακούνε τους στρατιώτες να φωνάζουν ‘‘Θάλασσα! Θάλασσα!’’, κι αυτήν τη λέξη να πηγαίνει από στόμα σε στόμα. Τότε έτρεχαν όλοι, μαζί κι οι οπισθοφύλακες, ενώ έσερναν γρήγορα μαζί τους τα υποζύγια, καθώς και τα άλογα. [4.7.25] Όταν έφτασαν όλοι στην κορυφή, τότε πια οι στρατιώτες με δάκρυα στα μάτια αγκάλιαζαν ο ένας τον άλλο και τους στρατηγούς και τους λοχαγούς».

Το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινήθηκε ο Ξενοφών για να δημιουργήσει το έργο του περιλαμβάνεται στα χρόνια μετά τη λήξη του Πελοποννησιακού Πολέμου. Ο 5ος αιώνας είχε ξεκινήσει με την εισβολή της Περσικής Αυτοκρατορίας στην Ελλάδα και την απόκρουση των Περσών από τους Αθηναίους. Προς τα τελευταία χρόνια του καταστροφικού πολέμου, οι Πέρσες δοκιμάζουν να κλιμακώσουν τη σύγκρουση, εκμεταλλευόμενοι την εξάντληση του ελληνικού στρατού. Ωστόσο, τα πράγματα δεν εξελίχθησαν σύμφωνα με τα σχέδιά τους. Οι πολεμικές τεχνικές των Ελλήνων ήταν υπέρτερες, όπως αργότερα και των Μακεδόνων, και άρχισαν να διεισδύουν στην Περσική Αυτοκρατορία. Τότε άρχισε να ωριμάζει και η ιδέα μιας σύγκρουσης με την αυτοκρατορία (την οποία υποστήριζε ενθέρμως στην Αθήνα ο ρήτορας Ισοκράτης), κάτι το οποίο θα επιχειρούσε λίγο αργότερα ο Αλέξανδρος, ο γιος του Φιλίππου. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ξεκινά η «Κύρου Ανάβασις», μια συναρπαστική ιστορία που ο συγγραφέας μας διηγείται από πρώτο χέρι!

Ο Ξενοφών, ύστερα από μια πρόταση που δέχτηκε από τον φίλο του Πρόξενο, αποφάσισε να συμμετάσχει στην εκστρατεία που οργάνωσε ο Κύρος εναντίον του αδελφού του Αρταξέρξη Β’ και έτσι βρέθηκε να ακολουθεί το εκστρατευτικό σώμα των Ελλήνων μισθοφόρων σε διάφορες πόλεις. Το 401 π.Χ., ωστόσο, ο θάνατος του Κύρου ανατρέπει τα δεδομένα του πολέμου και το εκστρατευτικό σώμα μένει ακέφαλο. Τότε ο Ξενοφών αναλαμβάνει ηγετικό ρόλο: «Θα σας θυμίσω πως όταν οι Πέρσες και οι φίλοι τους ήρθαν με μυριάδες στρατό, πιστεύοντας ότι θα αφανίσουν την Αθήνα από προσώπου γης, οι Αθηναίοι τόλμησαν να τους αντιμετωπίσουν μόνοι του και τους νίκησαν» (Γ.2). Το τρόπαιο εκείνης της νίκης δεν ήταν άλλο από την ελευθερία. Στην Ιστορία του Ξενοφώντα, η αναφορά στην ελευθερία είναι κάτι παραπάνω από ρητορική. Στην περιπλάνησή τους στην αχανή αυτοκρατορία –μόνοι εναντίον όλων –, έχοντας χάσει τους στρατηγούς τους έπειτα από δόλο του Αρταξέρξη Β’, δεν χάνουν ούτε λεπτό τα ελληνικά τους χαρακτηριστικά, είτε βρίσκονται στη Βαβυλωνία είτε στις ατελείωτες εκτάσεις του Κουρδιστάν και της Αρμενίας. Δεν υπερέχουν μόνο στον πολεμικό εξοπλισμό αλλά και στην αυτοπεποίθηση που τους χαρίζει η ελληνική τους ταυτότητα και η επίγνωση της ανωτερότητάς τους.

Το βιβλίο αυτό του Ξενοφώντα από την εποχή του Διαφωτισμού και μετά συνέβαλε καθοριστικά στην απόκτηση του αισθήματος υπεροχής της Δύσης έναντι της Ανατολής. Οι Έλληνες του Ξενοφώντα απέδειξαν ότι η Περσική Αυτοκρατορία δεν ήταν η αήττητη μονολιθική οντότητα που όλοι θεωρούσαν μέχρι εκείνη τη στιγμή. Το έργο αυτό καλλιέργησε πιθανόν μιαν ιδεολογία «πανελληνισμού», που διαμορφωνόταν ήδη λίγο πριν από τη συντριπτική εμφάνιση του Μεγάλου Αλεξάνδρου στο προσκήνιο της Ιστορίας. Όπως μας είναι γνωστό, τα έργα των ιστορικών που συνόδευαν τον Αλέξανδρο στη θρυλική του εποποιία χάθηκαν, πλην ελαχίστων, έτσι τα κατορθώματά του ανέλαβαν ύστερα από μερικούς αιώνες να ξαναγράψουν δυο επιφανείς ιστορικοί της ρωμαϊκής περιόδου. Ο ένας τους, ο Αρριανός, μας διασώζει μια ιστορία που θέλει τον Αλέξανδρο πριν από τη μάχη της Ισσού να υπενθυμίζει στους στρατιώτες του τα κατορθώματα των Μυρίων του Ξενοφώντα.

Διαβάστε επίσης:

Θουκυδίδης Αθηναίος ξυνέγραψε

Ηροδότου Αλικαρνησσέος «ιστορίης απόδεξις»

Η γη της Χαναάν ως όραμα της Επαγγελίας – Μέρος Τέταρτο: Η πορεία προς το Ολοκαύτωμα