Σ. Θ. Λάσκαρις: «Ο φιλελληνισμός εν Γερμανία κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν»

Ο συγγραφέας του βιβλίου Σταμάτιος Λάσκαρις (1896-1960) ήταν νομικός και πολιτικός επιστήμων, διπλωμάτης και καθηγητής της Νομικής Σχολής Αθηνών και ασχολήθηκε με τον φιλελληνισμό. Το βιβλίο του O φιλελληνισμός εν Γερμανία κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν, που πρωτοεκδόθηκε το 1930 από τον ΣΩΒ, ήταν αποτέλεσμα πρωτοποριακής έρευνας τον καιρό που υπηρετούσε στην Πρεσβεία του Βερολίνου. Ο συγγραφέας λόγω της θέσεώς του είχε πρόσβαση σε πρωτογενείς πηγές, από τις οποίες

άντλησε το πολύτιμο υλικό του. Το βιβλίο εκδόθηκε στο πλαίσιο του εορτασμού των 100 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση και φέτος επανεκδόθηκε για τον εορτασμό των 200 χρόνων, εμπλουτισμένο με την κατατοπιστική εισαγωγή του Ν. Τόμπρου, καθηγητή Πολιτικής Ιστορίας στη Σχολή Ευελπίδων, πλήρες εμπεριστατωμένο δοκίμιο για τον φιλελληνισμό γενικά, με τη δική του ξεχωριστή βιβλιογραφία.

{loadmodule mod_adsence-inarticle-makri} {loadposition adsence-inarticle-makri}

Είναι γεγονός πως ο Αγώνας των Ελλήνων κίνησε το ενδιαφέρον προσωπικοτήτων της εποχής και συγκίνησε τους λαούς της Ευρώπης, όσο κανένας άλλος. Άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών, πανεπιστημιακοί δάσκαλοι, λογοτέχνες και καλλιτέχνες, δημοσιογράφοι αλλά και εθελοντές πολεμιστές ήρθαν στην Ελλάδα να βοηθήσουν, και μάλιστα κόντρα στις επιθυμίες των αυταρχικών κυβερνώντων που είχαν επικρατήσει μετά το πέρας των ναπολεόντειων πολέμων. Είναι δηλαδή άνθρωποι που γνώριζαν την Ελλάδα και τον πολιτισμό της που τροφοδότησε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό.

Το ρεύμα οργανώθηκε κυρίως τον 18ο αι. και εξελίχτηκε σε έντονο πάθος για την αρχαία Ελλάδα. Ο όρος φιλέλληνας περιλαμβάνει κάθε άνθρωπο που καίγεται από τον ιερό ζήλο να βοηθήσει το αγωνιζόμενο ελληνικό έθνος, βοηθάει οικονομικά, αρθρογραφεί ή ήρθε στην Ελλάδα για να πολεμήσει. Ο Γ. Τερτσέτης καταθέτει εκτεταμένη περιγραφή του «φιλέλληνα», από την οποία αδρομερώς απομονώνουμε τα εξής: φιλέλληνας είναι ο ξένος που ήρθε και πολέμησε στο Χαϊδάρι, στο Πέτα, στο Μεσολόγγι ή αλλού (η αναφορά είναι μακρά), είναι πολιτικός, ρήτορας, αρθρογράφος (και πολλά άλλα) που επηρέασε την παγκόσμια γνώμη υπέρ της Ελλάδας. Είναι δηλαδή ο φιλελληνισμός πολιτικοϊδεολογικό κίνημα, λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό, που αναπτύχθηκε πριν αλλά και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, ενώ ο όρος εμφανίζεται σε κείμενο του Μοισιόδακα στη Βιέννη από το 1781. Στα αίτια της ανάπτυξης του φιλελληνισμού ο Τόμπρος αναφέρει, πέραν της αγάπης προς την αρχαία Ελλάδα, τις επιτυχίες των επαναστατημένων, τη θρησκεία, τη δράση του παροικιακού πληθυσμού, τις κοινότητες των Ελλήνων, τους φοιτητές στα πανεπιστήμια, αλλά και άλλα ποικίλα αίτια, προσωπικά, ανιδιοτελή, ιδιοτελή.

Όπως και να ’χει, ο φιλελληνισμός κράτησε ζωντανό το ενδιαφέρον της Ευρώπης –και όχι μόνο– για την Ελλάδα, διότι ισχυρό ρεύμα αναπτύσσεται και στην Αμερική, ιδρύθηκαν τάγματα, κομιτάτα και επιτροπές με ποικίλες δράσεις· αρθρογραφία και βιβλία, λογοτεχνία, θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες, εικαστικές δημιουργίες, περίθαλψη προσφύγων, αμάχων, υιοθεσίες παιδιών, τρόφιμα, φάρμακα, πολεμοφόδια, χρηματικά ποσά και στρατιωτικό σώμα εθελοντών. Στην Ελλάδα έφτασαν 1.200 εθελοντές σε τρία κύματα. Το πρώτο κύμα, που ήταν και το πιο γνήσιο και αυθόρμητο, ήρθε από τη Τεργέστη και τη Μασσαλία, το δεύτερο μετά τον θάνατο του Μπάιρον, που αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον, το τρίτο μετά την πτώση του Μεσολογγίου αλλά και τη δράση του Καποδίστρια στην Ευρώπη. Από τους εθελοντές, άλλοι ήταν εμπειροπόλεμοι, άλλοι φοιτητές. Άλλοι σκοτώθηκαν στις μάχες, άλλοι πέθαναν από αρρώστιες ή κακουχίες, κατά τον Αγώνα ή μετά, άλλοι επέστρεψαν στην πατρίδα τους.

Πολλοί είναι οι λόγοι που δυσχέραιναν τις σχέσεις Ελλήνων και φιλελλήνων –δυσπιστία, έλλειψη εμπιστοσύνης, εχθρότητα, εμπειρία– στις οποίες αναφέρεται διεξοδικά ο Τόμπρος και μας φωτίζουν και τις δύο όψεις του νομίσματος. Οι σχέσεις Ελλήνων και εθελοντών δεν ήταν πάντα καλές και συχνά η διαφωνία τους είχε αιτία τον τρόπο δράσης στη μάχη –τον κλεφτοπόλεμο– τον οποίο δεν ενέκριναν οι ξένοι, με συνέπεια τη δυσφήμηση των Ελλήνων από τους δυσαρεστημένους. Όμως πολύ μεγάλα ήταν και τα προβλήματα της διαμονής, διατροφής, ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης.

Να μην ξεχάσουμε και τον γυναικείο φιλελληνισμό, με θέμα την κοινωνική αναβάθμιση των γυναικών και για τον σκοπό αυτό την ίδρυση παρθεναγωγείων. Εδώ διακρίθηκαν η Σοφία ντε Μπαρπουά, γνωστή ως Δούκισσα της Πλακεντίας, η Ρωξάνδρα Στούρτζα και πολλές άλλες επιφανείς, καθώς και δύο οι οποίες πολέμησαν, ντυμένες αντρικά, πλάι στους συζύγους τους στη μάχη, Onate και Toricelli.

Η παρουσία των φιλελλήνων στις μάχες δεν προσέφερε οφέλη, γράφει ο Τόμπρος, διατήρησε όμως ζωντανό το ενδιαφέρον της παγκόσμιας κοινής γνώμης και η εικόνα τους στη συνείδηση των Νεοελλήνων αποτυπώνεται σε άρθρο του Νεολόγου Πατρών (1-6-1928): «γνήσια τέκνα της ελευθερίας, μεγάλαι ψυχαί, ευγενείς καρδίαι… Δόξα και τιμή εις τους μεγάλους αυτούς ανθρώπους. Εγκαταλείψαντες δόξαν, τιμάς και πλούτη εις τας πατρίδας των ήλθαν ν’ αγωνιστούν εις μίαν ατυχήσασαν μικρά χώραν […] η κοιτίς της ελευθερίας και η δημιουργός των μεγάλων ιδανικών».

{jb_quote} Ο όρος φιλέλληνας περιλαμβάνει κάθε άνθρωπο που καίγεται από τον ιερό ζήλο να βοηθήσει το αγωνιζόμενο ελληνικό έθνος, βοηθάει οικονομικά, αρθρογραφεί ή ήρθε στην Ελλάδα για να πολεμήσει. {/jb_quote}

Ο γερμανικός φιλελληνισμός εμφανίζεται αμέσως μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως και πολλοί είναι εκείνοι οι οποίοι είχαν εκφράσει τη λύπη τους για τα δεινά των Ελλήνων, μεταξύ των οποίων και ο Λούθηρος. Ταξιδιώτες μετέφεραν πληροφορίες, καθηγητές στα πανεπιστήμια δήλωναν τη συμπαράστασή τους, αρθρογραφούσαν στα λατινικά και γερμανικά. Το ενδιαφέρον βεβαίως προερχόταν από την κλασική αρχαιότητα και κορυφώθηκε τον ΙΗ’ αιώνα, με τον θρίαμβο της μελέτης της αρχαίας γραμματείας. Τον δρόμο άνοιξαν ο Winckelmann και οι νεοουμανιστές. Ενδιαφέρον μεγάλο δείχνουν ο Λέσιν, ο Χέρντερ, ο Σίλερ, ο Γκαίτε, μυθιστοριογράφοι έκαναν την Ελλάδα τόπο δράσης του έργου τους, όπως ο Heinse, του οποίου ο ήρωας Andringhello (1785) εκφράζει την επιθυμία να ελευθερώσει τα ελληνικά νησιά από τους Τούρκους. Ο Hoelderlin με τον Υπερίωνα υπερέχει όλων, επίσης μεταφράζει έργα του Σοφοκλή και ωδές του Πινδάρου. Πολλοί ακόμη γράφουν μυθιστορήματα. Ο μέγας Μπετόβεν συνθέτει το 1812 Τα Ερείπια των Αθηνών (Die Ruinen von Athen), έργο το οποίο ο Λάσκαρις χαρακτηρίζει «μετριώτατον» (αδίκως βεβαίως και δυστυχώς), προβάλλει όμως το έργο του Γκαίτε και τη μετάφραση των δημοτικών τραγουδιών, η οποία κίνησε και το φιλελληνικό ενδιαφέρον. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η κρίση του για τον Καποδίστρια, ο οποίος θα πέσει διότι «μη ων στρατιωτικός δεν θα κατόρθωνε να επιβληθεί και να διατηρηθεί».

Στη Βιέννη υπήρχε ελληνική κοινότητα, εκεί είχε εκδώσει ο Ρήγας, ο φιλελληνισμός ήταν σε έξαρση και ο Μέντελσον Μπαρτόλντι τον είχε ονομάσει «θρησκεία της νεότητος και του γήρατος». Ανάμεσα στους πρώτους που μίλησαν υπέρ των Ελλήνων ήταν και ο Wilhelm Traugott Krug, ο οποίος σε ένα φυλλάδιο γράφει ότι ο Σουλτάνος δεν είναι νόμιμος κυρίαρχος αλλά σφετεριστής, άποψη που συγκίνησε πολλούς, δυσαρέστησε άλλους και δημιούργησε θόρυβο γύρω από το θέμα, πράγμα θετικό για την ελληνική υπόθεση. Στα ίδια χρόνια δραστηριοποιήθηκε και ο Theirsch, καθηγητής στο Μόναχο, κατακριτής του Φαλμεράγερ. Ωστόσο, υπήρχε και λογοκρισία και αντιδράσεις που δυσκόλευαν την κυκλοφορία φιλελληνικών κειμένων. Παρ’ όλα αυτά, εφημερίδες και περιοδικά δημοσίευαν άρθρα, μελέτες, ποιήματα, διατριβές που, αν και γραμμένες σε άλλη γλώσσα, μεταφράζονται στα γερμανικά. Οι φιλελληνικές εκδηλώσεις επεκτάθηκαν σε γυναίκες και παιδιά που ντύνονταν με ελληνικές φορεσιές, στα σχολεία οι μαθητές έπαιζαν τους Τούρκους και Έλληνες. Γυναίκες ντύνονταν Σουλιώτισσες και ζαχαροπλάστες έφτιαχναν γλυκά με ελληνικούς στίχους, έψαλλαν ελληνικά τραγούδια, διοργανώνονταν φιλανθρωπικές συναυλίες, στα χαρτοπωλεία πρόβαλλαν πορτρέτα των αγωνιστών και σκηνές καθημερινού βίου. Ωστόσο, οι κυβερνήσεις ήταν αντιδραστικές. Ο βαρόνος Gagern μόνο τόλμησε, στις 19 Ιουνίου 1821, στο Κοινοβούλιο της Έσσης, να πει ότι «οι Έλληνες δεν είναι υπήκοοι ενός νομίμου κυριάρχου, αλλά σκλάβοι […] το δε Γερμανικόν έθνος θα ήτο ένοχον εξ αίματος, εάν δεν ύψωνε φωνήν βοηθείας γι’ αυτούς». Παρομοίως ο βαρόνος Στάιν, φίλος του Καποδίστρια.

Οι Γερμανοί εθελοντές, οι οποίοι επέστρεψαν από την Ελλάδα δυσαρεστημένοι από την αναρχία, αναξιοπιστία, αντιζηλία, επέφεραν ανάσχεση στις φιλελληνικές εκδηλώσεις, ο θάνατος του Μπάιρον όμως και η πτώση του Μεσολογγίου αναζωπύρωσαν το ενδιαφέρον, και το Μόναχο έγινε φιλελληνικό κέντρο με πρώτον φιλέλληνα το βασιλιά Λουδοβίκο και τον Θηρς, δίνοντας το παράδειγμα και σε άλλες πόλεις. Στη Δρέσδη, στη Σιλεσία, στη Στουτγάρδη και σε άλλες πόλεις έκαναν εράνους.

Η επίδραση της ελληνικής Επαναστάσεως είχε μεγάλο αντίκτυπο στη λογοτεχνία της Γερμανίας. O Muller, λόγου χάρη, εξέδιδε κάθε χρόνο του Αγώνα Τα τραγούδια των Ελλήνων και ταυτίστηκε με τους περιγραφόμενους ήρωες. Είναι πολλοί αυτοί οι οποίοι επηρεάστηκαν από τον Αγώνα αλλά οι δημιουργίες τους ήταν μόνο προσωρινές, ωστόσο σημαντικές για την ιστορική στιγμή που δημοσιεύτηκαν. Με το πέρας του Αγώνα σταμάτησε κάθε δραστηριότητα.

Το βιβλίο ολοκληρώνεται με πλούσια βιβλιογραφία, πίνακες και καταλόγους ονομάτων φιλελλήνων. Ο πίνακας με τα ονόματα και τις χρονολογίες των πεσόντων μοιάζει σαν ανακάλεμα.

Ο φιλελληνισμός εν Γερμανία κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν
Δεύτερη έκδοση επηυξημένη
Σ. Θ. Λάσκαρις
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων
212 σελ.
ISBN 978-960-8351-90-5
Τιμή €18,00