Το ιστορικό υποκείμενο στην τέχνη – Από τον «Ελ Σιντ» στους «Vikings»

Ο Γιάννης Μουστάκας γράφει για το ιστορικό υποκείμενο στην τέχνη καθώς αναλύει χαρακτήρες και καταστάσεις και καταλήγει από τον «Ελ Σιντ» στους «Vikings».

Υποκείμενο ή συνθήκες; Το ερώτημα ταλάνισε επί δεκαετίες πολιτικούς και οικονομικούς αναλυτές, ιστορικούς, φιλοσόφους και φυσικά τους απανταχού θεωρητικούς, ιδίως αυτούς που ξεπήδησαν κατά καιρούς από τα σπλάχνα της διεθνούς αριστεράς.

Ποια είναι η θρυαλλίδα που εξ’ αιτίας της ξεσπά μία μεγάλη πολιτική, οικονομική και κοινωνική αλλαγή; Ποιος ή τι

δημιουργεί την απαραίτητη εκείνη ρωγμή στο σύστημα, προκαλώντας τους δομικούς τριγμούς; Τι κινεί τελικά την ιστορία;

Κάποιος χαρισματικός ηγέτης, διανοούμενος, θεωρητικός, ιδεολόγος, οραματιστής, ανθρωπιστής (συνήθως αστός) που εμπνέει, παρακινεί και καθοδηγεί-οδηγεί «της γης τους κολασμένους» στο φωτεινό τους μέλλον; Κάποιος με εν γενεί ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ή έστω επίκτητα που αναλαμβάνει να υποδυθεί ο ίδιος το ρόλο του ιστορικού υποκειμένου, ωθώντας την ιστορία να πάει μπροστά;

Ή μήπως οι αντικειμενικές συνθήκες, αυτές δηλαδή που ευθύνονται για την επί γης κόλαση των πληβείων αυτού του κόσμου, είναι και η μήτρα του ίδιου του ιστορικού υποκειμένου;

Ποιο από τα δύο ασκεί την καθοριστική εκείνη επιρροή και ταυτόχρονα διαμορφώνει και τον έτερο πόλο;

Το μεγάλο φιλοσοφικό και κοινωνικοπολιτικό ερώτημα δεν εξαντλήθηκε στην ακαδημαϊκή βιβλιογραφία, όπως αυτή καταγράφηκε δια χειρός σημαντικών μορφών της διανόησης, μηδέ εξαιρουμένων ακόμη και φυσικών φορέων-ηγετών προεπαναστατικών ή επαναστατικών κινημάτων, όπως ο Βλάντιμιρ Ίλιτς Λένιν.

Συντηρήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα στις ιδεολογικές αντιπαραθέσεις είτε αυτές λάμβαναν χώρα μέσα σε κομματικά γραφεία είτε στα εκρηκτικά φοιτητικά αμφιθέατρα της προηγούμενης γενιάς. Τουλάχιστον, έως ότου πρωτοεισαχθεί στην ανθρώπινη καθημερινότητα ο όρος της αποϊδεολογικοποιημένης κοινωνίας.

Το αποτέλεσμα ακόμη και μετά την παράταση, παραμένει ισόπαλο. Προς το παρόν, πέναλτι δεν χτυπήθηκαν. Ένα διαχρονικό και απίστευτα ευρύ νοητικό υλικό, γεμίζοντας μία τεράστια δεξαμενή σκέψης, κατέληξε σε έναν ιδιότυπο, σιωπηλό «ιστορικό συμβιβασμό» για ακόμη μία φορά. Κλείνοντας έναν τεράστιο κύκλο, ομολόγησε επί της ουσίας την ανθρώπινη αδυναμία απέναντι σε κάποια αρχέγονα διλήμματα: ποιος έκανε πρώτος τον άλλον; Η κότα ή το αυγό;

Δημιουργοί δίνουν τη δική τους ερμηνεία

Από τη στιγμή που η τέχνη δειγματίζει τη ζωή, ήταν σχεδόν αυτονόητο ότι κάποιοι φυσικοί φορείς της θα επιχειρούσαν να δώσουν και τη δική τους ερμηνεία στο χαρτί, στο πεντάγραμμο, στο φιλμ ή στο σανίδι. Δεν είναι τυχαίο, όμως, πως όλοι αυτοί οι δημιουργοί υπήρξαν βαθιά πολιτικοποιημένοι.

Ο λυρικός «ποιητής» Αντρέι Ταρκόφσκι υπαινίχθηκε το συγκεκριμένο δίλημμα, ιχνηλατώντας το κινηματογραφικά στην ταινία του «Stalker». Ο ανατρεπτικός Αμερικανός σκηνοθέτης και δημιουργός του περίφημου «Πολίτη Κέιν», Όρσον Γουέλς, δικαίωσε τη φήμη του όχι τόσο μέσα από τη φιλμογραφία του αλλά επιχειρώντας να αναγάγει τον ίδιο του τον εαυτό σε μοχλό διεργασιών και εξελίξεων. Προκαλώντας έναν ευρύτατο κοινωνικό πανικό με το πρώτο συνειδητό fake news στην ιστορία της τέχνης και τους περίφημους «εξωγήινούς» του. Υπήρξαν όμως και κάποιοι που πραγματεύτηκαν το δίλημμα επισταμένα.

Ο Ελ ΣιντΕλ Σιντ

Για όσους διάβασαν το βιβλίο του Πιερ Κορνήλιου ή έχουν δει την αντίστοιχη επική ταινία, θυμούνται τον Ισπανό «Ελ Σιντ», λαβωμένο θανάσιμα στη μάχη με τους Άραβες, να ζητά από τους συναγωνιστές του να τον δέσουν επάνω στο άλογό του ώστε να ηγηθεί για τελευταία φορά στη μάχη. Ο αποκαρδιωμένος ισπανικός στρατός, με το που αντικρίζει τον ηγέτη του «ζωντανό» να καλπάζει ενάντια στον εχθρό, αποφασίζει να τον ακολουθήσει, αντλώντας το κουράγιο να πολεμήσει και τελικά να νικήσει. Το υποκείμενο κατατρόπωσε της αντίξοες συνθήκες, ανατρέποντάς τες και καθορίζοντας τις ιστορικές εξελίξεις. Ο ηγέτης, ακόμη και ως σύμβολο, αποδεικνύεται πανίσχυρος.

Allonsanfan

Οι αδερφοί Ταβιάνι το 1974 σκηνοθετούν την ταινία «Allonsanfan», με πρωταγωνιστή τον Μαρτσέλο Μαστρογιάννι που υποδύεται τον Φούλβιο, έναν μεσήλικα αστό επαναστάτη. Κουρασμένος πια από τις συνεχείς και αποτυχημένες προσπάθειες να αλλάξει τον κόσμο, αποκαμωμένος από τις κακουχίες, ο Φούλβιο έρχεται αντιμέτωπος με τον ένοχο πειρασμό της κατάθεσης των όπλων, καθώς αναρρώνει απολαμβάνοντας τον προσωρινό παράδεισο του οικογενειακού του σπιτιού. Η συνείδησή του, όμως, εν είδη ερινύας, σε συνδυασμό με το αρχικό του επαναστατικό πάθος τον ωθούν να ηγηθεί μιας αποστολής αυτοκτονίας, καταδικασμένης εκ των προτέρων σε αποτυχία. Τελικά, φοβισμένος και εσωτερικά συνθηκολογιμένος, προδίδει τους συντρόφους του για να εξασφαλίσει τη ζωή του. Λίγο πριν το τέλος της ταινίας, ο Φούλβιο δανείζεται το κόκκινο αμπέχονο της επανάστασης, νομίζοντας πως όλα πια έχουν τελειώσει. Κάποιοι απληροφόρητοι και καθυστερημένοι στρατιώτες τον σκοτώνουν τυχαία. Οι συνθήκες επικρατούν πανηγυρικά.

Η τελική σκηνή του «Allonsanfan»

Οι αδερφοί Ταβιάνι καταθέτουν μια ορθόδοξη πολιτική άποψη, συνομολογώντας την καθοριστική αναγκαιότητα των ώριμων συνθηκών. Παρόλα αυτά, η καλλιτεχνική τους φύση και ο ανθρώπινος ιδεαλισμός τους, εξασφαλίζουν τουλάχιστον τη συνέχεια και προοπτική για την ουτοπία, πάλι μέσα από τη διάσωση του ιστορικού υποκειμένου. Ο μαθητής και προστατευόμενος του Φούλβιο, Allonsanfan (καθόλου τυχαίο το όνομα), μόνος διασωθής, χάνεται στον ορίζοντα υποσχόμενος την ελπίδα.

Kagemusha

Ο μεγάλος Ιάπωνας σκηνοθέτης Ακίρα Κουροσάβα είναι γνωστότερος για τις ταινίες του «Ο θρόνος του αίματος» και «Ραν». Όμως, μια άλλη ταινία του, το «Kagemusha» (Ο ίσκιος του πολεμιστή), είναι αυτή που κολυμπά στα βαθιά φιλοσοφικά νερά του τότε «εθνικού κινηματογραφικού τοπίου». Κι εδώ οι αντικειμενικές συνθήκες είναι ανώριμες κι απαγορευτικές. Εντούτοις, ο ρόλος του υποκειμένου είναι τεράστιος καθώς κι ο συμβολισμός του. Στην τελική μάχη, δεν ηγείται ο ήδη νεκρός αρχηγός της φυλής Τακέτα αλλά ένας σωσίας του, ο οποίος αρχικά τον υποδύεται κοινωνικά αλλά σε δεύτερο πλάνο, μεταμορφώνεται σε ηγέτη παίρνοντας τα ηνία. Πολεμά τον εχθρό και πεθαίνει για το λαό του. Μια διαφορετική εκδοχή του «Ελ Σιντ» που, από τη μία, υμνεί το σημαίνον του ιστορικού υποκειμένου αλλά, από την άλλη, αποδέχεται τη νομοτέλεια των συνθηκών. Όχι μόνο στην κατάληξη της μάχης αλλά ακόμα και στην ανάδειξη και διαμόρφωση του ίδιου του υποκειμένου.

Σκηνή από το Kagemusha

Τη συγκεκριμένη φιλοσοφική πρόκληση δεν την απέφυγαν και κάποιοι δικοί μας, Έλληνες κορυφαίοι δημιουργοί.

Μεγαλέξανδρος, η ταινία του Αγγελόπουλου

Την ίδια εποχή, στον γεωγραφικό και αισθητικό αντίποδα των Ταβιάνι και Κουροσάβα, ο Θόδωρος Αγγελόπουλος ομολογεί και υποκλίνεται κι αυτός στην παντοδυναμία των ώριμων ή ανώριμων συνθηκών, μέσω της ταινίας του «Μεγαλέξανδρος». Ο ήρωας του Αγγελόπουλου ηγείται της δικής του επανάστασης για δίκαιη αναδιανομή του πλούτου και της γης, εναντιώνεται στους τσιφλικάδες, οδηγεί στη μάχη τους απλούς ανθρώπους επιχειρώντας να μεταλλάξει την κοινωνία σε μια δικαιότερη εκδοχή της, αυτήν της κοινοκτημοσύνης. Στους καιρούς της ιδεολογικής επικυριαρχίας της ορθόδοξης αριστεράς, ευθυγραμμίζεται κι αυτός με τους αδερφούς Ταβιάνι και τον Ακίρα Κουροσάβα. Και εδώ η επανάσταση αποτυγχάνει, ο πόλεμος χάνεται. Αλλά κι εδώ, επίσης, το σύμβολο, ο ηγέτης, το υποκείμενο, διασφαλίζει την ιστορική του συνέχεια, τουλάχιστον ως υπόσχεση κι ελπίδα. Ένας νέος λιλιπούτειος Μεγαλέξανδρος θα σηκώσει την πεσμένη περικεφαλαία, για να τη μεταφέρει «μέσα στις πόλεις». Το ιστορικό υποκείμενο θα αναμένει τις κατάλληλες συνθήκες για να δράσει.

Ο Μεγαλέξανδρος του Αγγελόπουλου

Κάτι που αξίζει να σημειωθεί, είναι ότι αυτές οι τρεις ταινίες προκάλεσαν μια τεράστια συζήτηση τη δεκαετία του ’80. Οι τότε «ψαγμένες» παρέες τις έβλεπαν ξανά και ξανά, στήνοντας μετά ολονύχτια πηγαδάκια και διαφωνώντας έντονα και παθιασμένα μέχρι το πρωί. Το εγχώριο ορθόδοξο αριστερό κατεστημένο είχε ταχθεί με τον Αγγελόπουλο. Οι όποιοι ανανεωτές μάλλον έκλιναν προς τους Ταβιάνι ή τον Κουροσάβα. Η προσωπική μου έμφυτη καχυποψία πολλές φορές με έκανε να αναρωτιέμαι, αν η συγκεκριμένη αντίθεση εμπεριείχε επί της ουσίας τελικά, αποκλειστικά και μόνο αισθητικές διαφορές!

Ο Διονύσης Σαββόπουλος και το «Βιετνάμ Γιε Γιε»

Λίγα χρόνια πριν, πρώτος από όλους τους άλλους, ο Διονύσης Σαββόπουλος είχε τραγουδήσει το «Βιετνάμ Γιε Γιε», στο άλμπουμ «Φορτηγό». Αιρετικός όπως πάντα, ο Σαββόπουλος δίνει μία κάθετη απάντηση στο συγκεκριμένο δίλημμα και στο βασικό ερώτημα μιας λαϊκής επανάστασης. Εμπνεόμενος από την τραυματική εμπειρία του Βιετνάμ και δανειζόμενος για ήρωά του τον Χο Τσι Μιν.  Η δική του θέση είναι σαφής. Οπωσδήποτε οι συνθήκες! Όχι αυτή τη φορά ως προς την έκβαση της μάχης, η οποία κερδήθηκε από τους τότε Βιετκόνγκ αλλά κυρίως για τη διαμόρφωση και ανάδειξη του ιστορικού υποκειμένου. Ναι, ο Χο Τσι Μινχ ήταν ο ηγέτης που οδήγησε νικηφόρα το λαό του, δεν θα ήταν όμως ο ίδιος αν οι συνθήκες δεν απαιτούσαν την παρουσία του και δεν διαμόρφωναν το τοπίο για έναν εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα.

«Στο Βιετνάμ πυρπόλησαν το ρύζι / Στη Σαϊγκόν δεν σου ‘φτανε ο αέρας για να ζήσεις / Τώρα κρυμμένος στο ποτάμι / ανασαίνεις με καλάμι».

«Φο Μι Τσιν τι θα έκανες στ’ αλήθεια / τα παιδιά αν δεν τρώγανε σκουπίδια / τα αεροπλάνα αν δεν καίγανε καλύβια / Α! Το κορίτσι σου θα ‘παιρνες για βόλτα χέρι χέρι».

Η τοποθέτηση του Σαββόπουλου είναι τόσο απλή και ευδιάκριτη που δεν χρειάζεται ανάλυση. Μέσα στην απλότητά της δίνει την πιο περίπλοκη απάντηση και συνάμα την πιο κατανοητή. Τι θα ‘κανες στ’ αλήθεια, αν οι συνθήκες δεν απαιτούσαν να δράσεις κι αν η ιστορία σου επέτρεπε μια βόλτα χέρι χέρι;

Iστορικό υποκείμενο – αντικειμενικές συνθήκες

Μπορεί θεματολογικά η αντίθεση «ιστορικό υποκείμενο – αντικειμενικές συνθήκες» να μην είναι πια τόσο επίκαιρη όσο στα τέλη του 20ου αιώνα.  Στο σημερινό κόσμο των αποϊδεολογικοποιημένων κοινωνιών και της παγκοσμιοποίησης, οι ανάγκες έχουν μεταλλαχθεί. Οι συνθήκες δεν υποβόσκουν καν, ενώ όλα τα εν δυνάμει ιστορικά υποκείμενα ή έχουν πάρει το κορίτσι τους για βόλτα χέρι-χέρι ή αναλώνονται στην εικονικότητα των social media.

Η πρώτη μου επαφή με το θέμα αυτό ήταν ο λογοτεχνικός Ελ Σιντ, το πρώτο βιβλίο που διάβασα αυτοβούλως και με όρεξη. Ήμουν αρκετά μικρός για να κατανοήσω τους συμβολισμούς τότε, θυμάμαι μόνο να με διαπερνά η ανατριχίλα της ιδέας του γενναίου πολεμιστή, που κάλπαζε νεκρός πάνω στο άλογό του, οδηγώντας τον λαό του στη νίκη. Πολύ αργότερα είδα το «Kagemusha», έπειτα το «Allonsanfan» και το «Μεγαλέξανδρο». Το «Βιετνάμ Γιε Γιε» το είχα ακούσει πολλές φορές, δίχως να έχω αναλύσει αρχικά τη σημασία του, ώσπου μια μέρα συνειδητοποίησα τη σημειολογία του…

Ο Bjorn ως ένας άλλος Ελ ΣιντVikings

Αφορμή όμως για τη συζήτηση αυτή αποτέλεσε κάτι πολύ πρόσφατο, δίχως ιδεολογικό προσανατολισμό, περιεχόμενο ή εμμονή. Αυτό ήταν η ιστορική σειρά «Vikings», του History Channel, όπου στο πρώτο επεισόδιο της τελευταίας σεζόν, ο Bjorn, ως ένας άλλος Ελ Σιντ, στέκεται ημιθανής πάνω στο άλογό του, υψώνοντας ψηλά το σπαθί του και οδηγώντας το λαό των Βίκινγκς στη νίκη τους επί των κατακτητών Ρους. Η εικόνα αυτή μου ξύπνησε τα συναισθήματα που με κατέκλυσαν όταν διάβαζα για πρώτη φορά τον Ελ Σιντ. Από τη μια, η συναισθηματική ανατριχίλα από το θάρρος και τη γενναιότητα ενός ηγέτη, ο οποίος αφήνει την τελευταία του πνοή στο πεδίο της μάχης, σε μια προσπάθεια να δώσει ελπίδα στους συντρόφους του, απέναντι στο κακό. Από την άλλη, μου επανέφερε τα προαιώνια πως, που και γιατί. Υποκείμενο ή συνθήκες; Κότα ή αυγό;

Υποκείμενο ή συνθήκες

Δε θεωρώ πως υπάρχει σαφής απάντηση πέραν αμφισβήτησης για το δίλημμα αυτό. Η τέχνη επικουρικά διεύρυνε το φιλοσοφικό διάλογο μέσω της αμεσότητας  και του παγκόσμιου χαρακτήρα της. Τι είναι πιο σημαντικό; Ποιο είναι το καθοριστικό; Η μονάδα ή το περιβάλλον; Μόνο η ιστορία μπορεί να δώσει την απάντηση και ως τότε η τέχνη μπορεί να προσφέρει τροφή για σκέψη σε όλους εμάς, παρακολουθώντας στενά τις εξελίξεις και την ίδια τη ζωή.

Εκτός κι εάν η απάντηση είναι ακριβώς ο προαναφερόμενος «ιστορικός συμβιβασμός». Και τα δύο σε μία διαδραστική αλληλεπίδραση. Όπως ακριβώς το αποτυπώνει ο κορυφαίος Ουίλλιαμ Σαίξπηρ στο θεατρικό του αριστούργημα «Ερρίκος ο Ε’». Εδώ, το υποκείμενο, ο νεαρός διάδοχος του θρόνου Ερρίκος, είναι ανύπαρκτο. Οι συνθήκες που δημιουργούνται από το θάνατο του πατέρα του είναι αυτές που τον αναδεικνύουν σε ένα σεβαστό βασιλιά, σε ένα νέο ηγέτη, σε ένα επιδραστικό και καθοριστικό ιστορικό υποκείμενο. Μη βιάζεστε όμως! Στο δεύτερο μέρος, το υποκείμενο-δημιούργημα των συνθηκών, παίρνει το αίμα του πίσω στην αντιπαράθεσή του με τη γενεσιουργό μήτρα του, όταν ενάντια στις συνθήκες αλλάζει το ρου της ιστορίας!

Δείτε επίσης:

Oscars 2021: Πότε θα γίνουν και τί αλλάζειVikings σεζόν 6 στο Netflix: Εξαιρετικά νέα για τους fans

Εάν επιθυμείτε να σχολιάσετε το παραπάνω άρθρο ή οτιδήποτε άλλο στο Youfly, επισκεφτείτε τη σελίδα μας στο Facebook ή στείλτε μας μήνυμα στο Twitter. Για φωτογραφικό υλικό και ιστορίες, μεταβείτε στο Instagram μας.

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του παρόντος άρθρου, χωρίς αναφορά, με ενεργό σύνδεσμο (link) Youfly.com.

The post Το ιστορικό υποκείμενο στην τέχνη – Από τον «Ελ Σιντ» στους «Vikings» appeared first on Youfly.