Δημήτρης Μπουρίκος: Covid-19 και παγκόσμιος τελωνειακός πόλεμος!

H υγειονομική κρίση, πέρα από τα δομικά ελλείμματα και τις ανισορροπίες στην κάλυψη των πληθυσμών με υγειονομική φροντίδα, έχει αποκαλύψει με τον πιο τραγικό τρόπο τις τεράστιες ανισορροπίες στο πεδίο της παραγωγής, της αποθήκευσης, της διαμετακόμισης και των εισαγωγών/εξαγωγών κρίσιμων προϊόντων/ αγαθών για την αντιμετώπιση της πανδημίας covid19 (WTO, 3.4.2020).

Είναι χαρακτηριστικό ότι σε επιμέρους κρίσιμα υγειονομικά αγαθά (όπως οι υγειονομικές μάσκες), η διεθνής παραγωγή εξαρτάται σε ποσοστό πάνω του 60% από μια και μόνο χώρα (βλ. Χάρτης 1).

Επιπρόσθετα, και η συγκέντρωση μεγάλου

μέρους του αποθηκευτικού και διαμετακομιστικού εμπορίου κρίσιμων αγαθών σε λίγες χώρες στον ευρωπαϊκό χώρο (Γερμανία, Ολλανδία), καταδεικνύει σχετική ανισορροπία στη χρήση έκτακτων μέτρων απαγορεύσεων και περιορισμών υπέρ των χωρών που συγκεντρώνουν τις ανάλογες ροές και αποθέματα. Mε άλλα λόγια, η Ολλανδία ή η Ελβετία που κατέχουν ποσοστά του εν λόγω διεθνούς εμπορίου δυσανάλογα με αυτά που θα δικαιολογούσε ο πληθυσμός τους, εκ των πραγμάτων κατέχουν ένα «όπλο» στα χέρια τους κατά το ξέσπασμα μιας υγειονομικής κρίσης.

Δεδομένων των ανωτέρω δομικών χαρακτηριστικών σε συνδυασμό με την έλλειψη επαρκών μηχανισμών ετοιμότητας και αντίδρασης/ προστασίας σε διεθνές και περιφερειακό επίπεδο (CER, 2020, The Guardian, 11.3.2020), ήταν νομοτελειακό βέβαιο ότι θα ξεσπάσει ένας παγκόσμιος πόλεμος για την διασφάλιση των αναγκαίων αγαθών προς προστασία των εθνικών πληθυσμών, πόσο μάλλον όταν αυτού του είδους οι υγειονομικές κρίσεις δύναται να έχουν οικονομικές και κοινωνικές προκλήσεις πέρα από κάθε συνήθη κλίμακα που είχαν αντιμετωπίσει τα κράτη, τουλάχιστον κατά τη μεταπολεμική περίοδο (FT, 27.3.2020).

Είναι χαρακτηριστικό ότι οι διεθνείς και περιφερειακοί Οργανισμοί (WCO, WTO, WB, WHO, EU) δεν αμφισβητούν το δικαίωμα των κρατών να προβαίνουν σε περιορισμούς και απαγορεύσεις, απλώς επισημαίνουν την ανάγκη τήρησης ρητρών στόχευσης, αναλογικότητας , διαφάνειας και μη διάκρισης έναντι τρίτων καθώς και προσωρινότητας.

Ουδείς Οργανισμός έχει αποστολή ή αναλαμβάνει την αποστολή να διασφαλίσει την υγειονομική προστασία του πληθυσμού κάθε κράτους και ως εκ τούτου, νομοτελειακά προκύπτει ένας «ιδιότυπος παγκόσμιος πόλεμος».

Απαγορεύσεις και περιορισμοί εξαγωγών

Σχεδόν οι περισσότερες χώρες του κόσμου (υψηλού και μέσου επιπέδου ανάπτυξης, βλ. κατάταξη UNDP), έχουν ήδη θεσπίσει είτε πλήρη απαγόρευση των εξαγωγών κρίσιμων υγειονομικών και φαρμακευτικών προϊόντων και υλικών είτε έχουν υπαγάγει αυτά τα είδη σε προηγούμενη αδειοδότηση εξαγωγής προκειμένου να διασφαλίσουν ότι δεν θα υπάρξει έλλειμμα στο εσωτερικό τους. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τελωνείων, περιορισμούς ή απαγορεύσεις εξαγωγής έχουν ήδη επιβάλει οι μεγαλύτεροι εμπορικοί συνασπισμοί (ΕΕ, Ευρασιατική Ένωση-Ρωσία) και σχεδόν όλες οι μεγάλες χώρες του κόσμου (ΗΠΑ, Βραζιλία, Καναδάς, Κίνα, Ηνωμένο Βασίλειο, Αυστραλία, Ινδία, Νότια Αφρική, Ουκρανία).

 Διευκόλυνση των εισαγωγών

Πολλές χώρες του κόσμου προχώρησαν σε χρήση ευνοϊκότερης δασμολογικής μεταχείρισης των φαρμακευτικών και ιατροτεχνολογικών προϊόντων με σκοπό τη διευκόλυνση των σχετικών εισαγωγών. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τελωνείων, ευνοϊκά δασμολογικά μέτρα εισαγωγών έχουν ήδη επιβάλει οι μεγαλύτεροι εμπορικοί συνασπισμοί (ΕΕ, Ευρασιατική Ένωση-Ρωσία) και οι μεγαλύτερες χώρες του κόσμου (ΗΠΑ, Βραζιλία, Καναδάς, Κίνα, Ηνωμένο Βασίλειο).

Περιορισμοί και απαγορεύσεις στο ενδο-ενωσιακό (ΕΕ) εμπόριο

Τα κράτη μέλη της ΕΕ κινήθηκαν πιο γρήγορα από την ίδια την ΕΕ, θεσπίζοντας περιορισμούς στις σχετικές εξαγωγές προς τρίτες χώρες αλλά και στην ενδο-ενωσιακή αποστολή δηλαδή προς άλλα κράτη μέλη, επαναφέροντας ουσιαστικά τα εσωτερικά εθνικά σύνορά τους σε απόλυτη ισχύ (βλ. Χάρτη 2). Αυτοί οι περιορισμοί και απαγορεύσεις (που περιλαμβάνουν ακόμα και τη διαμετακόμιση) μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ, εδράζονται στο άρθρο 36 της Συνθήκης για τη Λειτουργίας της ΕΕ για λόγους (μεταξύ άλλων) και δημόσιας ασφάλειας και προστασίας της υγείας και της ζωής των ανθρώπων.

Χρήση τελωνειακής εξουσίας για δέσμευση κρίσιμων αγαθών κατά την είσοδο και εισαγωγή

Η ανάθεση της εξουσίας στις τελωνειακές αρχές για ελέγχους που περιλαμβάνουν τη δέσμευση μέχρι και κατάσχεση ή καταστροφή ή άλλη διάθεση, για τη διασφάλιση της δημόσιας ασφάλειας και προστασίας της υγείας του πληθυσμού, εδράζεται σε ένα αρκετά ευρύ θεσμικό πλαίσιο. «Σκληρός πυρήνας» αποτελεί το «όπλο» της τελωνειακής επιτήρησης που επιτρέπει στις τελωνειακές αρχές τη δέσμευση των εμπορευμάτων τόσο κατά την είσοδο όσο και κατά την έξοδο αυτών από το τελωνειακό έδαφος, για ελέγχους προς απαίτηση εκπλήρωσης όρων προκειμένου τα εμπορεύματα να λάβουν αποδεκτό προορισμό και να παραδοθούν στον κάτοχο ή παραλήπτη.

Το πλαίσιο αυτό αναφέρεται στις διεθνείς (πχ., Σύμβαση Κιότο), ενωσιακές (Κανονισμός 952/2013-Ενωσιακός Τελωνειακός Κώδικας) και εθνικές ρυθμίσεις (ν. 2960/2001- Εθνικός Τελωνειακός Κώδικας) για τα φάρμακα, τα ιατροτεχνολογικά προϊόντα, τα αγαθά διττής χρήσης, την παραβίαση πνευματικών δικαιωμάτων και την τήρηση συγκεκριμένων προδιαγραφών ασφάλειας και ποιότητας των προϊόντων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση δέσμευσης φορτίου υγειονομικού υλικού με προορισμό/παραλήπτη την Ιταλία που δεσμεύτηκε από τις τσεχικές τελωνειακές αρχές κατά την είσοδό του στο ενωσιακό τελωνειακό έδαφος (BST, 2.4.2020, Independent, 23.3.2020).

Χρήση «ανορθόδοξων» τελωνειακών εργαλείων

Είναι ιστορικά καταγεγραμμένο ότι τα κράτη σε περιόδους κρίσης, πόσο μάλλον σύγκρουσης, καταφεύγουν και σε «ανορθόδοξες» μεθόδους για την προάσπιση του όποιου εθνικού συμφέροντος. Μια συνηθισμένη τακτική που έχει καταγραφεί στο παρελθόν με σκοπό τη διασφάλιση εισαγωγής αγαθού υπό απαγόρευση ή περιορισμό στη χώρα παραγωγής/ κατοχής/ αποστολής, είναι η χρήση των διπλωματικών αποστολών και ειδικότερα των διπλωματικών σάκων. Οι εν λόγω αποστολές απολαμβάνουν των ελάχιστων τελωνειακών ελέγχων σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο και είναι παροιμιώδης η τακτική κρατών κατά την περίοδο του ψυχρού πολέμου να «βαφτίζουν» ακόμα και ολόκληρα τραίνα ως «διπλωματικούς σάκους».

Χρήση λοιπών «ανορθόδοξων» τρόπων

Η χρήση και λοιπών ανορθόδοξων τρόπων έχει ήδη συμβάλει στη διατάραξη των διεθνών σχέσεων κρατών με αρκετά υψηλό βαθμό οικονομικής και όχι μόνο, αλληλεξάρτησης. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα της σύγκρουσης ΗΠΑ με διάφορες συμμαχικές χώρες της (Καναδά, Γαλλία, Γερμανία). Καταγράφονται στον τύπο περιπτώσεις (με δημόσιες καταγγελίες θεσμικών προσώπων), σύμφωνα με τις οποίες, παρεμβαίνουν χώρες στο έδαφος τρίτων χωρών προκειμένου να δεσμευτούν και να αλλάξουν προορισμό φορτία με κρίσιμο υγειονομικό υλικό προς το δικό τους έδαφος.

Αξιοσημείωτες είναι και οι αναφορές στο σχέδιο της Ελλάδας να διασφαλίσει τις αναγκαίες προμήθειες υγειονομικού υλικού μέσω της μεταφοράς του από τρίτες χώρες που είχε διασφαλιστεί ότι ΔΕΝ θα επιχειρούσαν δέσμευση του φορτίου για δικές τους ανάγκες!(Δημοκρατική, 6.4.2020). Στην περίπτωσή μας, προκαλεί ενδιαφέρον ότι οι τρίτες ενδιάμεσες χώρες που διασφάλισαν τη μη δέσμευση του υλικού με προορισμό τη χώρα μας, δεν συγκαταλέγονται μεταξύ των πιο στενών εταίρων μας (πχ., άλλα κράτη μέλη της ΕΕ, χώρες ΕΟΧ, χώρες με καθεστώς σύνδεσης ή σταθερότητας και υπό ένταξη στην ΕΕ). Μάλιστα, σύμφωνα με δημοσίευμα που δεν έχει διαψευστεί, το ελληνικό επιχειρησιακό σχέδιο προέβλεπε ότι οι ενδιάμεσοι σταθμοί των συγκεκριμένων αερομεταφορών θα έπρεπε να βρίσκονται εκτός Ευρώπης για την αποφυγή δέσμευσης των υλικών από άλλες ευρωπαϊκές χώρες! (Δημοκρατική, 6.4.2020).

Ανισορροπίες στην παραγωγή ζωτικής σημασίας προϊόντων

Ο παγκόσμιος τελωνειακός πόλεμος για τη διασφάλιση των κρίσιμων υγειονομικών υλικών για την αντιμετώπιση του covid19 εδράζεται στην ανισορροπία των σχετικών εμπορικών ροών (ελάχιστες χώρες ελέγχουν άνω του 90% του σχετικού διεθνούς εμπορίου) και αυτή με τη σειρά της στην τεράστια ανισορροπία της παραγωγής αυτών των προϊόντων. Έτσι, όταν το διεθνές εμπόριο δεν μπορεί να διασφαλίσει τις ανάγκες των κρατών, το επόμενο στάδιο είναι η κατεπείγουσα κινητοποίηση και ενίσχυση της τοπικής παραγωγής.

Δεν είναι τυχαίο ότι διατυπώνονται ευρύτερα στο διεθνές πεδίο κατηγορίες για «καρτελοποίηση» της συγκεκριμένης αγοράς από επιχειρήσεις συγκεκριμένων κρατών, κατά παράβαση μάλιστα φορολογικών, εργασιακών, περιβαλλοντικών και βιομηχανικών δικαιωμάτων και προϋποθέσεων (ΝΥ, 6.4.2020).

Η ανισορροπία στην παραγωγή αυτών των κρίσιμων υγειονομικών υλικών έχει ήδη αναγνωριστεί με τον πιο επίσημο τρόπο από δυο εκ των σημαντικότερων διεθνών εμπορικών παικτών, τις ΗΠΑ και την ΕΕ. Οι ΗΠΑ αναγκάστηκαν πρόσφατα να καταφύγουν στο θεσμικό οπλοστάσιο του κορεατικού πολέμου (Defense Production Act) προκειμένου να δεσμεύσουν ιδιωτικές βιομηχανικές μονάδες στην παραγωγή αυτών ακριβώς των κρίσιμων υλικών προς ικανοποίηση των εθνικών υγειονομικών αναγκών (Policyoptions, 1.4.2020).

Η ΕΕ, στο προοίμιο του Κανονισμού 402/ 2020 για την επιβολή καθεστώς αδειοδότησης των εξαγωγών κρίσιμου υγειονομικού και προστατευτικού υλικού, αναφέρει ότι «η παραγωγή μέσων ατομικής προστασίας , όπως οι μάσκες προστασίας του στόματος, στην Ένωση, είναι συγκεντρωμένη σε περιορισμένο αριθμό κρατών μελών και συγκεκριμένα στην Τσεχία, τη Γαλλία, τη Γερμανία και την Πολωνία… τα υφιστάμενα αποθέματα δεν επαρκούν για την κάλυψη της ζήτησης εντός της Ένωσης…». Με αυτό το σκεπτικό επιβλήθηκε ο περιορισμός των εξαγωγών και εν συνεχεία η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προχώρησε και σε λοιπές παρεμβάσεις με σκοπό να ενθαρρύνει και να στηρίξει την παραγωγή αναγκαίου υλικού από την ευρωπαϊκή βιομηχανία, όπως η παροχή δωρεάν πρόσβασης στα πρότυπα παραγωγής/ προδιαγραφών των συγκεκριμένων προϊόντων και η διευκόλυνση των κρατικών ενισχύσεων στις επιχειρήσεις.

Καταληκτικά, οφείλουμε να σημειώσουμε ότι ο ιδιότυπος παγκόσμιος τελωνειακός πόλεμος με σκοπό τη διασφάλιση της επάρκειας σε κρίσιμα εμπορεύματα όχι μόνο αναδεικνύει τη θεσμική και επιχειρησιακή προστιθέμενη αξία των τελωνείων ως την πρώτη και τελευταία γραμμή άμυνας για τον έλεγχο του διεθνούς εμπορίου (WCO, 2020) αλλά θέτει υπό επανεξέταση πολλές διαστάσεις του οικονομικού φαινομένου που έχουμε κωδικοποιήσει ως «παγκοσμιοποίηση», όπως η απελευθέρωση του εμπορίου, η ελαχιστοποίηση των όρων ασφάλειας και προστασίας, η επίδραση στη γεωγραφία της παραγωγής των εμπορευμάτων, ο ρόλος και η λειτουργία των διεθνών εμπορευματικών κέντρων, ο ρόλος των άμεσων ξένων επενδύσεων σε στρατηγικούς τομείς κ.ά. Σε αυτή την επανεξέταση, τα τελωνεία και οι τελωνειακές διαδικασίες αναμένεται να διαδραματίσουν κρίσιμο ρόλο.

Δημήτρης Μπουρίκος

Τελωνειακός Υπάλληλος ΑΑΔΕ

Υπ. Διδάκτωρ- Απόφοιτος Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης

https://independent.academia.edu/DimitrisBourikos

* To παρόν άρθρο εκφράζει προσωπικές απόψεις του γράφοντος.