Το πρόβλημα της διαχείρισης αποβλήτων στα ελληνικά νησιά

της Σταυρούλας Αστερίου*

Όπως ορίζεται στην ευρωπαϊκή περιβαλλοντική πολιτική (άρθρα 11 και 191-193 της ΣΛΕΕ), έχουμε την υποχρέωση να τηρούμε τις αρχές της προφύλαξης, πρόληψης και αποκατάστασης των περιβαλλοντικών καταστροφών στην πηγή. Προφανώς, αυτό περιλαμβάνει τη διαχείριση των αποβλήτων, των οποίων οι επιδόσεις της χώρας μας είναι απογοητευτικές.

Η Ελλάδα έχει συνολικά 24 παραβάσεις της κοινοτικής νομοθεσίας σχετικά με τη διαχείριση των στερεών αποβλήτων, την επεξεργασία των αστικών λυμάτων και την προστασία

του φυσικού περιβάλλοντος. Τα πρόστιμα που επιβάλλονται από το 2014 είναι πάνω από 100 εκατομμύρια ευρώ, καθώς το 81% των οικιακών απορριμμάτων στη χώρα μας καταλήγει σε χώρους υγειονομικής ταφής (2η χειρότερη απόδοση στην Ευρωπαϊκή Ένωση) και μόνο το 17% ανακυκλώνεται (3η χειρότερη), ενώ η Ευρώπη στοχεύει στο 50% μέχρι το 2020. Η χώρα μας καταδικάστηκε από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο δύο φορές για παράνομους χώρους υγειονομικής ταφής (Χώρους Ανεξέλεκτης Διάθεσης Αποβλήτων), το 2005 και το 2014. Στη χώρα μας υπάρχουν πολλοί Χ.Υ.Τ.Α. και περισσότεροι Χ.Α.Δ.Α. , με το 1/3 των αποβλήτων να πηγαίνει σε παράνομους χώρους, που οι περισσότεροι εξ’ αυτών βρίσκονται σε νησιά. Τα ελληνικά νησιά έχουν σοβαρό πρόβλημα με την αποκομιδή των απορριμμάτων λόγω του υψηλού τουρισμού. Ειδικά κατά τη διάρκεια της καλοκαιρινής σεζόν, μετατρέπονται σε «υγειονομικές βόμβες». Πολλά ήταν τα παραδείγματα στην Κέρκυρα το περασμένο καλοκαίρι.

Η ίδια κατάσταση επικρατεί και στη Σαντορίνη, με τα σκουπίδια να πνίγουν την Καλντέρα. Παράλληλα, η κατάσταση στην Κάλυμνο είναι τραγική με το «ηφαίστειο» σκουπιδιών να απειλεί την υγεία των κατοίκων, αλλά και να δυσφημεί την τουριστική εικόνα του νησιού. Οι δημοτικές αρχές πιστεύουν ότι το πρόβλημα οφείλεται στην έλλειψη υποδομών ανακύκλωσης, στην έλλειψη προσωπικού καθαριότητας και στο γεγονός ότι τα νησιά στερούνται χώρων ταφής, για αυτό και δημιουργούνται παράνομες χωματερές.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα το «ηφαίστειο» της Καλύμνου

Η Κάλυμνος είναι ένας διεθνώς αναγνωρισμένος προορισμός για αναρρίχηση με χιλιάδες επισκέψεις κάθε χρόνο, αλλά ένα από τα πρώτα πράγματα που αντικρίζουν οι τουρίστες καθώς φτάνουν στο λιμάνι είναι ο καπνός του διαβόητου «ηφαιστείου», που στην πραγματικότητα είναι ο καπνός των σκουπιδιών που καίγονται στην παράνομη χωματερή του νησιού. Θεωρείται παράνομη εξαιτίας της ανεξέλεγκτης διάθεσης αποβλήτων. Εκεί καίγεται πλαστικό, γυαλί, κ.ά., με αποτέλεσμα ο αέρας να γίνεται ασφυκτικός. Η παράνομη χωματερή είναι αφύλακτη και συνεπώς ανοικτή για όλους, έτσι και ιδιωτικά οχήματα διαθέτουν απόβλητα εκεί. Την ίδια στιγμή, εξυπηρετεί και μικρότερα γειτονικά νησιά, όπως η Τέλενδος και η Ψέριμος, από τα οποία λαμβάνει απόβλητα κάθε εβδομάδα.

Μάλιστα, στην Τέλενδο (ένα νησί με 90 κατοίκους που βρίσκεται μισό μίλι δυτικά της Καλύμνου) οι κάτοικοι βγάζουν τις σακούλες τους με τα σκουπίδια έξω στον δρόμο και οι δημοτικοί υπάλληλοι σέρνουν έναν κάδο σε όλο το νησί για να τα συλλέξουν και έπειτα να τα φορτώνουν σε μία απλή βάρκα.

Η παράνομη χωματερή της Καλύμνου δέχεται 10.000 τόνους σκουπιδιών κάθε χρόνο. Τα σκουπίδια συχνά καίγονται διότι οι θερμοκρασίες είναι αρκετά υψηλές ειδικά τους καλοκαιρινούς μήνες, σε συνδυασμό φυσικά με τον έντονο ήλιο, αλλά και επειδή κάποιοι κάτοικοι βάζουν φωτιά, ώστε να μειωθεί ο όγκος τους. Όταν τα πλαστικά και τα σκουπίδια καίγονται, απελευθερώνονται επικίνδυνες ουσίες, όπως οι διοξίνες, οι οποίες είναι καρκινογόνες. Από την άλλη πλευρά, αν δεν καίγονταν, θα πλημμύριζαν κυριολεκτικά το νησί. Ο δήμαρχος ζητεί άμεση κρατική βοήθεια.

Γιατί είναι τόσο σημαντικό;

Το ζήτημα αυτό είναι ύψιστης σημασίας καθώς επηρεάζει διαφορετικούς τομείς: άμεσα τη δημόσια υγεία και το φυσικό περιβάλλον και έμμεσα τον τουρισμό. Οι κάτοικοι των νησιών είναι σε κάθε περίπτωση εκτεθειμένοι σε αναθυμιάσεις, όταν καίγονται τα απορρίμματα, ενώ εστίες μικροβίων δημιουργούνται λόγω της ανεξέλεγκτης διάθεσής τους. Το φυσικό περιβάλλον πλήττεται από τους χώρους υγειονομικής ταφής, ιδίως το έδαφος, τα επιφανειακά και υπόγεια ύδατα, οι καλλιέργειες, οι κοντινές ακτές και ο αέρας της περιοχής στην οποία βρίσκονται. Επιπλέον, οι τουρίστες και τα ξένα πρακτορεία ειδήσεων, αντί να εντυπωσιαστούν από το φυσικό τοπίο, τις παραλίες, τη βλάστηση και την καθαρή ατμόσφαιρα των νησιών, απογοητεύτηκαν από τη θέα μεγάλων όγκων σκουπιδιών παντού στους δρόμους, παράνομων χωματερών, που σχηματίζονται στα δάση και στις παραλίες, και από τη δυσάρεστη οσμή που επικρατούσε ιδιαίτερα τις ζεστές ημέρες του καλοκαιριού.

Ελλείψεις της υφιστάμενης νομοθεσίας και προτάσεις

Βάσει των νόμων Ν. 703\1970, Ν.25\1975, Ν.429/1976, Ν.1080/1980, ο υπολογισμός των δημοτικών τελών καθαριότητας καθορίζεται με βάση τα τετραγωνικά μέτρα του νοικοκυριού. Η σύνδεση των τελών διαχείρισης αποβλήτων με το μέγεθος του οικοπέδου και όχι με την παραγωγή αυτών, οδηγεί σαφώς στην απουσία κινήτρου για τη μείωσή τους.

Μια αποτελεσματική λύση θα ήταν να δημιουργηθεί ένα σύστημα ανταγωνισμού μεταξύ των δήμων για ανακύκλωση. Με άλλα λόγια, μια «χρηματιστηριακή αγορά ανακύκλωσης», η οποία θα στοχεύει τόσο στην επιβράβευση των δήμων που επιτυγχάνουν τα επιθυμητά ποσοστά ανακύκλωσης όσο και στην τιμωρία εκείνων που είναι κάτω από τα δεσμευτικά ποσοστά. Επιπλέον, θα απονέμονται βραβεία στους καλύτερους δήμους, οι οποίοι θα επιτυγχάνουν τα υψηλότερα ποσοστά ανακύκλωσης και θα δικαιούνται άμεσα κονδύλια από το Πράσινο Ταμείο για έργα περιβαλλοντικής αναβάθμισης στις περιοχές της δικαιοδοσίας τους.

Αρχικά, η συστηματική εκπαίδευση, η ενεργοποίηση και η ενημέρωση των πολιτών (σχολεία, δήμοι) προκειμένου να μειωθούν τα παραγόμενα απόβλητα, να αποφεύγεται η χρήση επικίνδυνων υλικών και να επαναχρησιμοποιούνται ορισμένα υλικά μέσω του προτύπου ανακύκλωσης είναι σαφέστατα απαραίτητες.

Είναι επίσης σημαντικό να προωθηθεί η κομποστοποίηση χρησιμοποιώντας τον ειδικό «καφέ» κάδο μέσω της συνεργασίας πολιτών και επιχειρήσεων με τους παραγωγούς ενισχύοντας έτσι την τοπική γεωργία. Είναι επιτακτική η ύπαρξη πράσινων σημείων, δηλαδή καθαρών περιοχών με 10 διαφορετικές ροές (μεγάλους κάδους) ανακυκλωμένων προϊόντων, οι οποίες ιδανικά θα είναι υπόγειες. Αυτά τα σημεία πρέπει να τοποθετούνται σε κεντρικά σημεία, όπως έξω από σχολεία, Κέντρα Εξυπηρέτησης Πολιτών, Τράπεζες , ώστε να μπορούν να εξυπηρετούνται ευκολότερα οι πολίτες.

Το κυριότερο είναι να αλλάξει η πολιτική των δημοτικών τελών καθαρισμού και η ταυτόχρονη εισαγωγή μιας κάρτας ανακύκλωσης με δυνατότητα πίστωσης και διασύνδεσης με τις τοπικές αρχές, έτσι ώστε κάθε νοικοκυριό ή επιχείρηση που επιτυγχάνει υψηλά ποσοστά ανακύκλωσης να έχει έκπτωση στους δημοτικούς φόρους. Οι δήμοι θα είναι υπεύθυνοι για τον έλεγχο των πράσινων σημείων και τα τέλη ανακύκλωσης θα υπολογίζονται ανάλογα με την ποσότητα ανακύκλωσης που έχει επιτευχθεί. Συγκεκριμένα, το 50% της ποσότητας ανακυκλώσιμου υλικού θα δίνεται στους πολίτες και το 50% του ποσού μαζί με το τέλος ανακύκλωσης θα διατίθεται στις αυτοχρηματοδοτούμενες θέσεις εργασίας που θα ορίσει ο δήμος (κυρίως με κοινωνικά κριτήρια).

Το Εθνικό Πρόγραμμα Στρατηγικής Πρόληψης Αποβλήτων που εγκρίθηκε με την Πράξη του Υπουργικού Συμβουλίου 49 15.12.2015 έχει ορισμένους σημαντικούς γενικούς στόχους και έχει επιλέξει 4 ροές αποβλήτων για τις οποίες έθεσε συγκεκριμένους ποιοτικούς στόχους (όπως βραχυπρόθεσμους ή μακροπρόθεσμους, γεωγραφική και διοικητική κλίμακα εφαρμογής) εστιάζοντας παράλληλα στην αντιμετώπιση του προβλήματος με δράσεις ενημέρωσης και προώθησης και ρυθμίσεις κανονιστικού πλαισίου. Ωστόσο, δεν υπάρχει κάποιο σχέδιο δράσης με άμεση εφαρμογή και προσαρμοσμένο στην ιδιαιτερότητα των νησιών. Ταυτόχρονα, οι προαναφερθείσες ενέργειες είναι γενικές και έχουν μακροπρόθεσμα αποτελέσματα, ενώ οι «πιο άμεσες» ρυθμίσεις κανονιστικού πλαισίου έχουν επιδείξει ότι «ο ρυπαίνων πληρώνει», αλλά δεν αλλάζει τρόπο σκέψης , δεν δημιουργείται ένα σταθερό κίνητρο για ανακύκλωση ή μείωση της παραγωγής απορριμάτων.

Μια ακόμα πρόταση για επίλυση του προβλήματος της διαχείρισης αποβλήτων στα νησιά είναι η παραγωγή ενέργειας από τα σκουπίδια με τη βοήθεια της ΔΕΗ Ανανεώσιμες, όπως στο σχέδιο διαχείρισης ΑΣΑ της Σαντορίνη.

Συγκεκριμένα, στόχος είναι η κατασκευή μιας εγκατάστασης για τη χρήση τους με το βέλτιστο σύστημα περιβαλλοντικής και οικονομικής διαχείρισης που θα αποσκοπεί στην παραγωγή ενέργειας, γεγονός που θα καταστήσει τα νησιά μας πρότυπα στην αξιοποίηση των αποβλήτων.

Τα χαρακτηριστικά του δημοτικού συστήματος στερεών αποβλήτων:

1. Διαχείριση SMW με οικονομικά βιώσιμο τρόπο
2. Μη ελαχιστοποίηση του όγκου των αποβλήτων με ενεργειακή αξιοποίηση των αστικών στερεών αποβλήτων για την παραγωγή χρήσιμης ενέργειας (ηλεκτρικής και θερμικής)
3. Παραγωγή ανακυκλώσιμων υλικών καλής ποιότητας
4. Τελικό σύστημα ταξινόμησης
5. Σταθεροποίηση οργανικών βιολογικών αποβλήτων
6. Σύνθετη σύνθεση αερίου (syngas), η οποία είναι οικολογικά ασφαλής
7. Παραγωγή θερμότητας από συμπαραγωγή για άμεση χρήση (τηλεθέρμανση) ή κάλυψη αναγκών σε μονάδες αφαλάτωσης (εξοικονόμηση πρόσθετων εξόδων για τα νησιά).

Συμπεράσματα

Συνοψίζοντας, τα οφέλη θα είναι αρκετά, καθώς θα επιτευχθεί η άμεση και τελική λύση στο περιβαλλοντικό πρόβλημα των νησιών. Θα επιτύχουμε επίσης την εναρμόνιση με τις οδηγίες της ΕΕ και σαφώς θα εξαιρεθούμε από τα επικείμενα πρόστιμα. Η τοπική κοινωνία θα νιώσει ανακουφισμένη, καθώς θα υπάρξει θετική επίδραση στην υγεία του πληθυσμού και στη διεθνή προβολή των ελληνικών νησιών, γεγονός που σημαίνει αυτόματα αύξηση στον τουρισμό. Τέλος, η προοπτική νησιών μηδενικών αποβλήτων και αυτόνομων φαίνεται να είναι δυνατή στο μέλλον, εξαλείφοντας έτσι τα οποιαδήποτε κόστη μεταφοράς των απορριμμάτων στη χερσαία Ελλάδα.

*Η Σταυρούλα Αστερίου είναι προπτυχιακή φοιτήτρια του τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς