Λάζλο Νέμες: "Έχουμε την ψευδαίσθηση πως ξέρουμε πολλά για την Ιστορία και για τον κόσμο"

Από τα στρατόπεδα του Β’ Παγκοσμίου στην Βουδαπέστη λίγο πριν το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου, ο Λάζλο Νέμες σίγουρα θέλει μέσα από το σινεμά του να ανακαλύψει τι είναι αυτό που οδηγεί την ανθρωπότητα στα βίαια άκρα.

Τρία χρόνια μετά τον πολυβραβευμένο “Γιο του Σαούλ” που δημιούργησε τεράστια αίσθηση στους σινεφίλ κύκλους, ο Ούγγρους σκηνοθέτης επιστρέφει με μια ακόμα πιο φιλόδοξη ταινία εποχής, αυτή τη φορά μεγαλύτερου βεληνεκούς.

Στη “Δύση Ηλίου” (“Sunset”, τώρα στις αίθουσες) η Ιρίζ Λέιτερ, μια κοπέλα στη Βουδαπέστη του 1913 επιχειρεί να δουλέψει στο κλασάτο

καπελάδικο που είχαν κάποτε οι γονείς της όμως όταν μαθαίνει την ύπαρξη ενός αδερφού που δεν ήξερε πως είχε, αρχίζει να τον αναζητά σε μια διαδρομή της οποίας κάθε συνάντηση, κάθε εμπόδιο, μοιάζει να προλογίζει με τον τρόπο του την επικείμενη έλευση του πολέμου.

Η ταινία έκανε παγκόσμια πρεμιέρα τον περασμένο Σεπτέμβριο στο Φεστιβάλ Βενετίας κι εκεί ήταν που συναντήσαμε τον Νέμες για μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση πάνω στην σχέση του σινεμά με την Ιστορία, την καταπίεση της επιθυμίας στη σύγχρονη κοινωνία, στο πώς μια συθέμελη καταστροφή μπορεί να κρύβεται κάτω από μια ψευδαίσθηση απόλυτης προόδου, και στο τι μπορεί να συνδέει την Ευρώπη του 1910 με την Δύση του σήμερα.

Πού διαφέρει και πού μοιάζει η “Δύση Ηλίου” με τον “Γιο του Σαούλ”

Στον “Γιο του Σαούλ” ήταν ηθική απαίτηση να μη δείξουμε τίποτα από ό,τι συνέβαινε γύρω από τον ήρωα, επειδή δε μπορούσαμε, έπρεπε να λαμβάνει χώρα στο μυαλό του. Σε αυτή την ταινία έχουμε μια γυναίκα χαμένη σε ένα λαβύρινθο και περπατάμε μαζί σε αυτό το εύθραυστο ταξίδι αβεβαιότητας και περιορισμών. Και ήθελα να κάνω μια ταινία για αυτή την πολύ περιορισμένη οπτική που δεν φεύγει ποτέ έξω από τον κόσμο του καθενός.

Υπάρχει τόσο αντικειμενικότητα στο σημερινό κόσμο, τόσες πολλές εικόνες, που η αλήθεια γίνεται τελικά εξωτερική οπτική. Με ενδιαφέρει όμως η υποκειμενική εμπειρία της ζωής. Και είναι υποκειμενική! Αλλά είναι επίσης μια διαδρομή στους εαυτούς μας. Πρέπει να είναι προσωπική εμπειρία. Κι αυτό που πρέπει να ανακαλύψουμε με την Ίρις είναι το κατά πόσο μπορούμε να βρούμε την αληθινή της φύση, και κατά πόσο αδυνατεί να δει τόσα πολλά πράγματα. Μπορεί να φαίνεται ίδια προσέγγιση στις δύο ταινίες, αλλά είναι απλώς παρόμοια, για κάτι που έχει να κάνει με τη γνώση μας πάνω στον κόσμο.

Για το πώς ζούμε την ίδια αυταπάτη, έναν αιώνα μετά

Οπωσδήποτε πιστεύω πως έχουμε σήμερα την ψευδαίσθηση πως ξέρουμε πολλά πράγματα. Για την Ιστορία, για τον κόσμο. ‘Εχουμε μπαράζ πληροφοριών αλλά ξέρουμε τόσα λίγα. Στο επίπεδο του πολιτισμού μας είμαστε πολύ περιορισμένοι ως άτομα αλλά έχουμε την διαρκή απαίτηση να ξέρουμε περισσότερα και να έχουμε γνώμη για τα πάντα. Αλλά νομίζω ως όντα είμαστε περιορισμένα. Κι οι άνθρωποι αυτοί πριν 100 χρόνια πίστευαν πως βρίσκονται σε μια κατάσταση προόδου χωρίς σταματημό. Ήθελα στην ταινία να νιώθεις ότι κάτι στον πολιτισμό είναι εκτός συγχρονισμού, κάτι δεν πάει καλά. Μιλάμε για δυνάμεις στην κορυφή του κόσμου, και μια συνθήκη που μπορεί να τις εξαφανίσεις μέσα σε ένα δευτερόλεπτο. Και πραγματικά νομίζω πως ο τρόπος που τα πάντα κατέρρευσαν σε ένα δευτερόλεπτο είναι και προειδοποίηση για εμάς, για το πόσο λίγα ξέρουμε για τις δικές μας δυνατότητες αυτοκαταστροφής. Πιστεύουμε πως ζούμε σε μια αντίστοιχη εποχή προόδου, αλλά ζούμε μια ίδια αυταπάτη.

Είναι λίγο αφελές να νομίζουμε πως έχουμε μόνο πρόοδο μπροστά μας όταν συγκρίνεις την Ευρώπη του 1945 με την Ευρώπη 30 χρόνια που δείχνω στην ταινία. Είναι άλλος πλανήτης. Για μένα είναι συναρπαστικό, είναι μυστήριο. Τι συνέβη; Και σήμερα είναι επικίνδυνες εποχές, χάρη και στο πώς εθελοτυφλούμε. Νομίζουμε πως είμαστε καλύτεροι από όσο είμαστε. Το ίντερνετ μας λέει να είμαστε τέλειοι. Υπάρχει μια διαρκής άρνηση του θανάτου, της ίδιας μας της σκιάς.

Για το κεντρικό μυστήριο της ιστορίας

Θέλω το κοινό να είναι μέρος του παιχνιδιού. Είναι γεγονός ότι είναι ένας λαβύρινθος κι ελπίζω να βγάζει κάποιο νόημα για το κοινό, στην πορεία. Πρέπει να γίνει προσωπικό. Η κεντρική χαρακτήρας είναι χαμένη στην αποστολή να βρει τον αδερφό αλλά και τον εαυτό της και με ενδιαφέρει το να μπορώ να εμπιστευτώ το κοινό να ενώσει τα στοιχεία, απέναντι στις συμβάσεις, και να γεμίσει τα κενά. Αυτός είναι ο τρόπος μου να σπρώχνω τα όρια του πώς φτιάχνεται το σινεμά.

Ο κίνδυνος στην Ευρώπη αυτή τη στιγμή

Πάντα προσπαθώ να είμαι λίγο μακριά από τα καθημερινά γεγονότα γιατί δεν είμαι δημοσιογράφος και το σινεμά δεν είναι δημοσιογραφία ή δημόσια εκπαίδευση. Είναι τρόπος να δώσεις στο άτομο μια εμπειρία με νόημα, που δεν βασίζεται απαραίτητα στην πληροφορία. Η Ευρώπη παρόλαυτά δεν είναι άνετη με τον εαυτό της. Φαίνεται να είμαστε σε σταυροδρόμι. Κάτι κινείται από κάτω μας. Η Ευρώπη δεν ήταν ποτέ τόσο πλούσια, τόσο σταθερή, αλλά την ίδια στιγμή… μμμ [σκέφτεται] υπάρχουν τάσεις, τις νιώθεις.

Αλλά πάμε και πέρα από την πολιτική και από ό,τι συμβαίνει καθημερινά. Είναι πιο βαθιά ερώτηση. Έχει να κάνει με την απώλεια την επιθυμίας. Όλα είναι ευχαρίστηση για το εδώ και τώρα. Δεν είναι μόνο Ευρωπαϊκό το πρόβλημα. Τα μυαλά μας έχουν αντικατασταθεί από κομπιούτερ, εμπιστευόμαστε αυτά κι όχι τους εγκεφάλους μας. Δεν είμαι πεσιμιστής κι ούτε προσπαθώ να αγαπώ το παρελθόν. Απλά είναι λυπητερό να δίνουμε τόσα πολλά σε ένα τεχνητό περιβάλλον. Η επιθυμία ενός παιδιού το 1900 ή ακόμα κι εμάς, όταν ήμασταν παιδιά και κοιτάγαμε μια εικόνα, μπορούσε να μας δώσει τόσα ως εμπειρία. Σήμερα δίνουμε iPhone σε δίχρονα κι απλά σκοτώνουμε τη φαντασία τους. Κι αυτό συμβαίνει σε κάθε επίπεδο του πολιτισμού μας.

Γυρίζοντας με φιλμ

Θέλω να διατηρήσω λίγη από τη φυσικότητα του μέσου. Ζούμε σε ένα virtual κόσμο και το σινεμά δεν είναι απλά πληροφορία. Υπάρχει φως και σκοτάδι, εικόνα, μαγεία. Η εικόνα αρχίζει να κουνιέται και στο μυαλό σου γίνεται κίνηση. Είναι μαγεία! Μέσα στο σινεμά στην προβολή σε 35άρι, ο μισός χρόνος εκεί μέσα είναι σκοτάδι. Σκοτάδι και φως, είναι βασικά πράγματα της ανθρώπινης… είναι ο κόσμος μας! Έχουμε εφεύρει για τους εαυτούς μας έναν κόσμο που δεν υπάρχει, που δεν μας δίνει ικανοποίηση και που σκοτώνει τις επιθυμίες μας. Αλλά μπορείς να νιώσεις πράγματα ακόμα, σε ένα επίπεδο υφής.

Οπότε αν θες να δεις τηλεόραση πάς σπίτι και βλέπεις. Αλλά δε θες αυτό, θες σινεμά. Πρέπει το σινεμά να επιβεβαιώσει τον εαυτό του ως διαφορετικό μέσο.

Είναι διαφορετική η διαδικασία, πρέπει να σκεφτείς τα πάντα περισσότερο. Δεν μπορείς να κάνεις πάντα το πρώτο πράγμα που σου έρχεται και μετά θα κάνω εκείνο και μετά αυτό, σαν πολυβόλο, θα καταλήξεις με 300 ώρες υλικού. Σκηνοθετείς παίρνοντας τις αποφάσεις πριν και όχι μετά, στο δωμάτιο του μοντάζ. Εκτός αν θες να το κάνει ο παραγωγός για σένα. Τότε ο παραγωγός θα κυριαρχεί στην διαδικασία κι εμείς απλώς θα καταγράφουμε δεδομένα κι άλλος θα κάνει τη δουλειά. Οι σκηνοθέτες πρέπει να αντισταθούν, να φανεί ότι η διαδικασία είναι μακρά και απαιτεί χρόνο και ενέργεια. Το φιλμ είναι δύσκολο. Στο ψηφιακό δεν υπάρχει δεξιότητα, δεν υπάρχει όριο. Τα όρια είναι πάντα καλά για τη δημιουργικότητα.

Η σχέση μας με τη βία

Ο κόσμος έχει εμμονή με τη βία, διαμέσου ολόκληρης της Ιστορίας, αλλά επίσης στις ζωές μας βλέπουμε πολύ λίγη βία. Δεν έχουμε βιώσει πόλεμο. Στον δικό μας Δυτικό κόσμο τουλάχιστον. Βλέπουμε αίμα λιγότερο και λιγότερο και το φοβόμαστε όλο και πιο πολύ. Κι όσο πιο πολύ το σπρώξεις μακριά τόσο πιο πολύ έρχεται πίσω. Δεν θέλω να είμαι προφήτης αλλά έχει ενδιαφέρον πόσο καταπιεσμένα είναι κάποια πράγματα στον κόσμο μας.

Η τεχνική σκοπιά της ταινίας

Ήταν πολύ δύσκολη ταινία, συνεχή πλάκα όπου τα πάντα κινούνται, όλοι κινούνται, η κάμερα κινείται. Σαν κίνηση πλανητών, ήλιος, γαλαξίας. Μου αρέσει να το συλλαμβάνω με αυτή την έννοια. Η δυσκολία ήταν διαρκής γιατί οι ηθοποιοί κάποιες φορές δεν μπορούσαν εύκολα να συμβιβαστούν με αυτή τη διαρκή παρουσία της κάμερας και πρέπει να ερμηνεύεις όταν είσαι έτσι στην οθόνη, όταν είσαι έτσι [σσ. μιμείται μια συνεχή κίνηση κάμερας που πλησιάζει και απομακρύνεται και περιφέρεται γύρω από τον ηθοποιό], όταν είσαι σε close-up. Είναι μια περιπέτεια με μεγάλη αβεβαιότητα για όλους μας αλλά μας έδωσε μεγάλη ενέργεια.

Το συλλάβαμε το φιλμ σε χαρτί, σημείωνα τη θέση της κάμερας, τη θέση των ηθοποιών, ζωγραφίσαμε τα πάντα, αλλά στο σετ μετά πρέπει να προσαρμοστείς. Διαρκής κίνηση στο σύμπαν αλλά υπάρχουν και τα ατυχήματα, οι αλλαγές, τα νέα δεδομένα. Υπάρχει χάος! Και κάποιες φορές η πρώτη λήψη ήταν η καλύτερη κι ας ήταν λιγότερο χορογραφημένη. Αλλά είχε περισσότερη ενέργεια. Πολλές φορές διάλεγα την πρώτη λήψη γιατί είχε μια ατελή ποιότητα. Σημαντικό αυτό. Μου αρέσει αυτή η αβεβαιότητα.

Η αγάπη του για το “Sunrise” του Μουρνάου

Η ταινία του Μουρνάου είναι από τις αγαπημένες μου εμπειρίες. Έρχεται αυτός ο άνθρωπος από τη Γερμανία και πάει στην Αμερική, καλεσμένος από έναν επικεφαλής στούντιο που είχε γεννηθεί στην Ουγγαρία, και του δίνει τη δυνατότητα να κάνει ό,τι ταινία ήθελε. Κι αυτός κάνει μια ταινία για τις ελπίδες και την απόγνωση ενός πολιτισμού. Είναι μια ιστορία. Ανθρώπινα συναισθήματα, και σχέσεις και πώς μπορούν να επιβιώσουν στην τρέλα του κόσμου. Είναι ενστικτώδες, σχεδόν μεταφυσικό το πώς λειτουργούμε, το “Sunrise” με την εφευρετικότητά του αμφισβητεί το πώς οι ταινίες γυρίζονται, παίρνοντας ρίσκα, είναι σαν ποίημα. Και ήταν ανάμεσα στο βουβό και το ομιλών. Σε έναν κόσμο που άλλαζε, είχε τόσο εμπιστοσύνη στο μέλλον.

Για το αν θα έκανε ποτέ ταινία για στούντιο

Για την Marvel; [γελάει] Όχι, πλάκα κάνω. Δεν ξέρω, θα έκανα. Είναι θέμα αξίας προϊόντος. Ο “Γιος του Σαούλ” κόστισε 1.5 εκατομμύριο ευρώ, η “Δύση” 8 εκατομμύρια. Δεν είναι τόσο μεγάλη διαφορά. Είχαμε πιο πολλά σετ, περισσότερους έξτρας, άλογα, περισσότερες μέρες. Αλλά ο τρόπος δουλειάς μας ήταν ίδιος. Ήταν κουραστικό, δύσκολο.

Μπορείς να προτείνεις πολλά σε μια μεγάλη παραγωγή, υπάρχουν επίπεδα. Το ερώτημα είναι αν θα κάναμε ταινίες για κάποιο στούντιο, αλλά δεν είμαι σίγουρος σε τι βαθμό τα ίδια τα στούντιο θέλουν… Τα στούντιο είναι σε πανικό. Δεν θέλουν απλά να κάνουν την ίδια ταινία ξανά και ξανά, αλλά θέλουν το ίδιο ακριβώς πράγμα, νομίζουν ότι η διασκέδαση έρχεται με έναν τρόπο και δεν υπάρχει άλλος. Αυτή είναι η μεγαλύτερη κρίση του Χόλιγουντ από το τέλος των ‘60s.

*H “Δύση Ηλίου” κυκλοφορεί στις ελληνικές αίθουσες. Η συνέντευξη πραγματοποιήθηκε στο πλάισιο του 75ου Φεστιβάλ Βενετίας.