Προς την ψηφιακή δημοκρατία: Ανθρωπινότητα, τεχνητή νοημοσύνη και ισοελευθερία

Ποτέ ξανά δεν αποξενωθήκαμε και αλλοτριωθήκαμε τόσο πολύ από την πολιτική μας συνθήκη, από τα κοινά, ποτέ δεν αντιμετωπιστήκαμε σε τέτοιο βαθμό μονάχα ως καταναλωτές και χρήστες, όντα του έχειν και του φαίνεσθαι αντί για σχεσιακά, κοινωνικά όντα του είναι και πράττειν που θεμελιωδώς είμαστε.

Στη συγχρονία μας, εν μέσω μιας διαρκούς πολυκρίσης, βρισκόμαστε πλέον σε ένα πεδίο διττής πραγματικότητας: Η φυσική κοινωνική πραγματικότητά μας και η ψηφιακή υπερπραγματικότητά μας που, το τελευταίο διάστημα, επί της ουσίας μάλλον υπερκαθορίζει σε μεγαλύτερο βαθμό η δεύτερη την πρώτη και όχι το αντίστροφο.

Για πρώτη φορά στην ιστορία του είδους μας έχουμε δημιουργήσει μία έτερη νοημοσύνη — βρισκόμαστε στην εν εξελίξει 4η Βιομηχανική Επανάσταση, την ψηφιακή επανάσταση, η οποία είναι η πιο καθοριστική επανάσταση, διότι έχουμε δημιουργήσει μία ετερότητα η οποία προσιδιάζει σε εμάς και μπορεί να αλληλεπιδρά σε τέτοιο βαθμό με εμάς. Άρα, για πρώτη φορά μετά τη νεωτερικότητα αναδύεται το βασικό μας οντολογικό ερώτημα, εκ νέου, με επείγοντα χαρακτήρα: Τι είναι ο άνθρωπος; Τι συγκροτεί την ανθρωπινότητά μας; Ωστόσο, το ερώτημα, το οποίο είναι πιο σημαντικό για εμάς, είναι το τι θα θέλαμε να συγκροτεί την ανθρωπινότητά μας, τι θα θέλαμε να μας συγκροτεί. Άρα, τι είμαστε και τι θέλουμε να γίνουμε. Για να επιτύχουμε τη διαδρομή από το τι είμαστε στο τι θέλουμε να γίνουμε και αφού συμφωνήσουμε αυτό το πλαίσιο, δεν μπορούμε παρά να αναρωτηθούμε, συγκεκριμένα, περιγραφικά και κανονιστικά, τι είναι αυτό που έχουμε δημιουργήσει, τι είναι εν τέλει η τεχνητή νοημοσύνη, τι θα είναι η τεχνητή γενική νοημοσύνη ή υπερνοημοσύνη, και πώς μπορούμε να μετεξελίξουμε αυτό το εργαλείο συνειδητά, ώστε να υπηρετήσει αυτό το οποίο εμείς θέλουμε να γίνουμε. Εν ολίγοις, τη μετασχηματιστική διαδρομή μας, από αυτό που είμαστε σε αυτό που θέλουμε να γίνουμε, προσωπικά αλλά και συλλογικά, ως κοινωνίες.

Σε μια κοινωνία του θεάματος, όπου όλο και περισσότερο κυριαρχεί η παραπλανητικά κενή εικόνα και η κυνική άνοδος της ασημαντότητας, πρέπει να εντοπίσουμε το υπαρξιακά κοινωνικοπολιτικό και πολιτισμικό κέντρο μας. Ποτέ ξανά δεν αποξενωθήκαμε και αλλοτριωθήκαμε τόσο πολύ από την πολιτική μας συνθήκη, από τα κοινά, ποτέ δεν αντιμετωπιστήκαμε σε τέτοιο βαθμό μονάχα ως καταναλωτές και χρήστες, όντα του έχειν και του φαίνεσθαι αντί για σχεσιακά, κοινωνικά όντα του είναι και πράττειν που θεμελιωδώς είμαστε. Δεδομένων των διαφορετικών παραδόσεων, θέσεων, συμφερόντων υπάρχουν και κάποιες θεμελιώδεις κοινές αξίες που επιμένουν, αυτές πρέπει να εντοπίσουμε, σε αυτές πρέπει να βασιστούμε. Και στη συνέχεια, δεδομένων των κοινών αξιών μας, να εστιάσουμε στο ποιες καινοτομίες μπορούμε να εφεύρουμε και αναπτύξουμε ώστε να επικοινωνηθούν αυτές οι κοινές αξίες σε όλες/ους και να πραγματωθούν από και προς όλες/ους.

Για να το επιτύχουμε αυτό δεν πρέπει να προσεγγίσουμε τα πράγματα ούτε τεχνοφοβικά ούτε τεχνολατρικά, αλλά με μία ήπια τεχνοφιλία. Να δούμε πώς μέσα από το πεδίο της ψηφιακότητας και τα εργαλεία της τεχνητής νοημοσύνης μέσα από τη ριζική διαφάνεια και λογοδοσία, μέσα από μία άμεση μορφή δημοκρατίας ξανά με ριζική συμμετοχικότητα πολιτών, σε διεθνές επίπεδο, να επαναπροσδιορίσουμε οραματικά τον στόχο της κοινωνικής ευτοπίας που θέλουμε να πραγματώσουμε. Όχι προς τις οπλοβιομηχανίες, όχι προς την κερδοσκοπία, όχι προς την επιτήρηση, όχι προς την καταστολή, αλλά προς τη συνεργατικότητα, προς την αλληλεγγύη, προς την υπεράσπιση των προσωπικών και συλλογικών ελευθεριών προς τη γείωση της ισότητας σε πολλά διαφορετικά επίπεδα και στην ουσία την άρση των ανισοτήτων κάθε είδους. Όχι λοιπόν προς μια τεχνολογική μοναδικότητα, όπως οραματίζονται ιδιοτελείς κερδοσκόποι, αλλά προς μια ποικιλότητα και πληθυντικότητα εκδημοκρατικής ανάπτυξης. Και βέβαια, μία σειρά από προτάγματα που είναι απαραίτητα και μπορούν να επιτευχθούν σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό.

Είναι θέμα επιλογής, άρα θέμα πολιτικής. Πρέπει να δούμε με ποιες/ους συμμαχούμε, άρα από και με ποια υποκείμενα προτάσσονται και υλοποιούνται οι μετασχηματιστικές αλλαγές και υπέρ ποιων. Από ποιους αναδύεται όλο αυτό το πλαίσιο, με ποιους εν τέλει συντασσόμαστε και για ποιο όραμα και πραγμάτωση ανθρωπινότητας παλεύουμε. Τα μέτωπα είναι συγκεκριμένα, θα αναδειχθούν πολύ περισσότερο στο μέλλον. Ο δρόμος της συνεργατικότητας, ο δρόμος της ισοελευθερίας ευρύτερα, και πιο συγκεκριμένα της ελευθερίας-ως-ισοαυτονομίας και της αυθεντικότητας-ως-δημιουργικότητας, δηλαδή όχι μόνο «είτε-είτε» αλλά «και-και», συνδυαστικές υβριδικές λύσεις, οι οποίες είναι πραγματώσιμες μέσα στο πεδίο των κοινωνιών μας, μπορούν να μας οδηγήσουν εκ νέου σε ένα ξέφωτο ανθρωπινότητας.

Δηλαδή, όχι μόνο να υπενθυμίσουμε στους εαυτούς μας τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος ξανά, αλλά να αναπτύξουμε περαιτέρω τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Να εξελιχθούμε προς την πραγμάτωση μιας κοινωνικής ευτοπίας, που θα μας βοηθά όχι μόνο να μεγεθύνουμε τα διάφορα πλαίσια, οικονομικά και υλικά, αλλά να αναπτυσσόμαστε με όλη την έννοια της λέξης, πολιτισμικά και πολιτικά.

(Ο Νίκος Ερηνάκης, επίκουρος καθηγητής Κοινωνικής & Πολιτικής Φιλοσοφίας και Φιλοσοφίας του Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, επιστημονικός διευθυντής του Ινστιτούτου ΕΝΑ)

Το άρθρο αποτελεί μέρος της διάλεξης του Ν. Ερηνάκη σε εκδήλωση του ΕΝΑ στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κορωπίου (17.6.2025). Όλη η διάλεξη ΕΔΩ.