Τι είναι και πώς γιορτάζουμε τα Θεοφάνεια

Ο εορτασμός των Φώτων για τους περισσότερους σηματοδοτεί το τέλος των εορτών και φυσικά των διακοπών. Τα κεφάλια πάλι μέσα και ο κάθε κατεργάρης στον πάγκο του. Αλλά για να θυμηθούμε τι ακριβώς γιορτάζουμε τη μέρα αυτή, όπως να δούμε και κάποια έθιμα που συμβαίνουν σε διάφορες μεριές του Ελληνισμού.

Στις 6 Ιανουαρίου λοιπόν η ορθόδοξη Εκκλησία γιορτάζει τη Βάπτιση του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο.

Σε αυτή τη μεγάλη μέρα της Ορθοδοξίας, αναβιώνουν ήθη και έθιμα των Φώτων όπως παραδόσεις αλλά και μύθοι από άκρη σε άκρη.

Στους ναούς ψάλλεται

η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών και στη συνέχεια λαμβάνεται ο Μεγάλος Αγιασμός. Αφού κάνει ο ιερέας την πρωτάγιαση, στη συνέχεια πηγαίνει από σπίτι σε σπίτι με τον βασιλικό και ραντίζει χώρους και φυσικά τους πιστούς με το αγιασμένο νερό του Ιορδάνη.

Μετά ακολουθούν τα τελευταία κάλαντα της περιόδου, αυτά των Θεοφανίων, αν και τα παιδιά πλέον σταματάνε με τα Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς. Μήπως γιατί δεν γνωρίζουν τα λόγια; Για να τα θυμηθούμε:

«Σήμερα τα φώτα κι ο φωτισμός

η χαρά μεγάλη κι ο αγιασμός.

Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό

κάθετ’ η κυρά μας η Παναγιά.

Καλημέρα, καλημέρα,

Καλή σου μέρα αφέντη με την κυρά.

Όργανo βαστάει, κερί κρατεί

και τον Αϊ-Γιάννη παρακαλεί.

Άϊ-Γιάννη αφέντη και βαπτιστή

βάπτισε κι εμένα Θεού παιδί.

Ν’ ανεβώ στον ουρανό

να μαζέψω ρόδα και λίβανο.»

Ανήμερα λοιπόν των Φώτων, μετά την λειτουργία, τελείται όπως γνωρίζουμε όλοι ο καθαγιασμός των υδάτων και η ρίψη του Τίμιου Σταυρού.

Το τελετουργικό θέλει τον ιερέα να ρίχνει τον σταυρό μέσα στο νερό και οι πιστοί να βουτούν για να τον πιάσουν, καθώς για αυτόν που θα τον βρει και θα τον σηκώσει στον αέρα θεωρείται μεγάλη τιμή, ευλογία και τύχη.

Στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας επίσης κατά τη διάρκεια του καθαγιασμό των υδάτων αφήνουν ελεύθερα να πετάξουν τρία λευκά περιστέρια, σύμβολα της Αγίας Τριάδας (κατά την φανέρωση του Αγίου Πνευματος –σε μορφή περιστεράς- όταν ο Ιησούς βαφτιζόταν στον Ιορδάνη Ποταμό).

Όπως στις περισσότερες γιορτές, έτσι και στα Θεοφάνεια, ο κάθε τόπος έχει και τα δικά του μοναδικά έθιμα για να γιορτάζει τη μέρα.

Για παράδειγμα στην Κρήτη, την παραμονή των Φώτων, φτιάχνουν «παλικάρια» ή «φωτοκόλλυβα». Ο λόγος για ένα φαγητό από όσπρια και σπόρους που μοιράζουν σε ανθρώπους, σκορπίζουν σε διάφορα μέρη του σπιτιού και προσφέρουν ακόμα και στα ζώα τους.

Στον Πόντο πάλι την παραμονή, η κάθε νοικοκυρά έφτιαχνε/φτιάχνει κουλούρια και γλυκίσματα. Η παράδοση εκεί θέλει τους ανθρώπους να μην βγαίνουν έξω, παρά να μένουν μέσα και το βράδυ να λούζονται για να είναι καθαροί ανήμερα της γιορτής.

Σημαντικό έθιμο, αυτό το μνημόσυνο των νεκρών, όπου σε ένα ταψί γεμάτο σιτάρι όλα τα μέλη της οικογένειας άναβαν κεριά για πεθαμένους συγγενείς και φίλους, μνημονεύοντάς τους τον καθένα ξεχωριστά. Το τραπέζι παραμένει όλο το βράδυ στρωμένο (…για να τρώνε και οι νεκροί), ενώ στο κέντρο του τοποθετούνε μία φέτα ψωμί με τέσσερα κεριά αναμμένα σε σχήμα σταυρού.

Στη Θεσσαλία, έχουν πιο χαρούμενη διάθεση και αυτό φαίνεται καθώς εκεί αναβιώνουν τα «ρουγκάτσια». Πρόκειται για μεγάλες ομάδες ατόμων μεταμφιεσμένων σε γαμπρό, νύφη, παπά, συγγενείς και φίλους που γυρνούν από σπίτι σε σπίτι ζητώντας κέρασμα.

Λίγο πιο βόρεια στη Χαλκιδική και συγκεκριμένα στο Παλαιόκαστρο, η χαρούμενη κατάσταση συνεχίζεται, με το έθιμο των «φωταράδων». Ο «βασιλιάς» φορτωμένος με κουδούνια και φορώντας το ταλαγάνι ανοίγει το χορό, ενώ ακολουθούν οι φωταράδες κρατώντας ξύλινα σπαθιά για να «κανονίσουν» εκείνους που θα επιδιώξουν να πάρουν το λουκάνικο (!) που στήνεται στη μέση του χωριού.

Ένα περίεργο έθιμο, τα «Τζαμαλάρια», λαμβάνει χώρα στο χωριό Άρνισσα Πέλλας. Σύμφωνα με την παράδοση, ένα αγόρι ηλικίας από 16 μέχρι 35 χρονών ντύνεται νύφη (με παραδοσιακή τοπική φορεσιά), και άλλα δύο της ίδιας ηλικίας ντύνονται τα αδέρφια της νύφης που την φυλάνε. Ένα τέταρτό ντύνεται μπουμπάρι και γυρίζουν όλοι μαζί το χωριό, συνοδεία παραδοσιακής ορχήστρας. Σε συγκεκριμένες πλατείες του χωριού αναπαριστάται μία σκηνή όπου το μπουμπάρι ορμάει για να αρπάξει τη νύφη, αλλά τα αδέρφια τελικά το ρίχνουν κάτω σκοτωμένο και μοιράζουν τα μέρη του σώματος του. Μετά το μπουμπάρι σηκώνεται και λένε το σύνθημα «μαύρη προβατίνα, άσπρο γάλα μπρους μπρους» και έτσι συνεχίζουν. Αν όλο αυτό σας ακούγεται κάπως, σκεφτείτε μόνο τους συμβολισμούς: η νύφη συμβολίζει το νέο χρόνο, τα αδέρφια τους αγγέλους, ενώ το μπουμπάρι το Κακό.