O Πρόεδρος του ελληνικού κλιμακίου Έδρας Βιοηθικής της UNESCO στο altsantiri.gr

Η Παρασκευή 19 Οκτώβρη είναι η Παγκόσμια Ημέρα Βιοηθικής που εορτάζεται φέτος για τρίτη φορά σε ολόκληρο τον κόσμο. Μόλις το 2015, και κατόπιν πρότασης της Έδρας Βιοηθικής της UNESCO προς την Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, θεσπίστηκε αυτός ο εορτασμός προκειμένου να τίθενται σε ετήσια βάση τα τεράστιας σημασίας θέματα και προβληματισμοί που έχουν αναδειχθεί από τις εξελίξεις

Αλλά τι ακριβώς είναι η Βιοηθική και σε ποια ζητήματα απαντάει; Γιατί είναι σημαντικό να γνωρίζουμε για όλα αυτά; Με αφορμή τον παγκόσμιο εορτασμό, το altsantiri.gr μίλησε με τον Πρόεδρο του Ελληνικού Κλιμακίου Έδρας Βιοηθικής της UNESCO, Διευθυντή του Εργαστηρίου Εφαρμοσμένης Φιλοσοφίας και Επίκουρο Καθηγητή Εφαρμοσμένης Ηθικής του Ε.Κ.Π.Α. κ. Ευάγγελο Πρωτοπαπαδάκη.

Συνέντευξη στη Ναταλία Κάππα

Με απλά λόγια, τι είναι Βιοηθική και τι την κάνει τόσο σημαντική (πρωτίστως) στην επιστημονική κοινότητα και (δευτερευόντως) στην κοινωνία;

Η Βιοηθική είναι πρωτίστως ανάγκη και δευτερευόντως ευκαιρία. Είναι, επίσης, η πρώτη ξεκάθαρη ένδειξη πως το είδος μας έχει ωριμάσει σε κάποιον βαθμό. Εξηγούμαι: Η ραγδαία ανάπτυξη της Βιολογίας, της Γενετικής, της Βιοτεχνολογίας και των υπολοίπων λεγομένων Επιστημών της Ζωής έχει βελτιώσει δραματικά την ποιότητα της ζωής μας. Ωστόσο, έχει δημιουργήσει καινούρια ηθικά διλήμματα, τα οποία απαιτούν απαντήσεις. Σε αυτήν την ανάγκη καλείται να απαντήσει η Βιοηθική.

Να προχωρήσουμε στην κλωνοποίηση ανθρώπων ή όχι; Να τροποποιήσουμε το γονιδίωμά μας; Να βελτιώσουμε γονιδιακά το είδος μας; Αυτά είναι μόνον μερικά από τα ερωτήματα με τα οποία απασχολείται η Βιοηθική, ερωτήματα που επιβάλλει η ανάγκη.

Παράλληλα, όμως, η Βιοηθική αποτελεί μια μεγάλη ευκαιρία για την επιστήμη, και τούτο διότι αποτελεί σημείο συνάντησης επιστημών που μέχρι πρότινος δεν είχαν ουδεμία επικοινωνία μεταξύ τους. Της Ηθικής με την Ψυχολογία, την Νομική και την Ιατρική, καθώς και την Κοινωνιολογία και την Θεολογία. Βλέπετε, για να διευθετηθούν ικανοποιητικά τα ζητήματα με τα οποία απασχολείται η Βιοηθική, απαιτείται η συνδρομή και η σύμπραξη επιστημόνων από όλους αυτούς τους χώρους, με προεξάρχοντα, βεβαίως, αυτόν της Ηθικής.

Ως προς την πεποίθησή μου πως η Βιοηθική αποτελεί την πρώτη ξεκάθαρη ένδειξη πως το είδος μας έχει ωριμάσει κάπως, θα πω μόνον το εξής: έως και τα μισά του προηγούμενου αιώνα πρώτα χρησιμοποιούσαμε κάποιο επιστημονικό επίτευγμα, και κατόπιν συζητούσαμε περί του εάν θα έπρεπε να το είχαμε χρησιμοποιήσει – κλασικό παράδειγμα είναι η ρίψη της βόμβας στην Χιροσίμα.

Είναι η πρώτη φορά, και είναι στο πλαίσιο της Βιοηθικής, που πρώτα συζητούμε εάν πρέπει και με ποιόν τρόπο, και κατόπιν θα εφαρμόσουμε κάτι στην πράξη – παράδειγμα είναι η κλωνοποίηση ανθρώπων, η οποία συζητείται ήδη δέκα και πλέον χρόνια, παρότι υπάρχει εδώ και καιρό η δυνατότητα να εφαρμοσθεί. Αυτό, αν μη τι άλλο, σε κάνει να ελπίζεις για το μέλλον του είδους μας γενικώς.

Λέγοντας Βιοηθική μπορεί κάποιος να καταλάβει πως εμπλέκονται οι επιστήμες της Υγείας με τη Φιλοσοφία αλλά και τη Νομική. Πώς μπορεί να σχετίζεται όμως η Βιοηθική με τη Θεολογία; Η πρώτη λογική σκέψη είναι ότι έχουμε να κάνουμε με «σύγκρουση συμφερόντων».

Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις αποτελούν ιδιαιτέρως ισχυρό τμήμα της συγκρότησης τόσο του χαρακτήρα μας, όσο και των ηθικών τάσεων μιας κοινωνίας – συνεπώς δεν μπορούν να παραβλέπονται. Είναι αυτό που είπα προηγουμένως: η Βιοηθική αποκαλύπτει πως δεν υπάρχουν στεγανά, και πως η σύνθεση οδηγεί σε λύσεις εκεί όπου οι αντιθέσεις αφήνουν τα προβλήματα να διαιωνίζονται άλυτα. Όχι, δεν υπάρχει σύγκρουση συμφερόντων, πιστεύω – αρκεί ο διάλογος μεταξύ όλων να είναι έντιμος, ανοικτός και χωρίς κρυφή ατζέντα.

Ποιο είναι αυτή τη στιγμή το τελευταίο μεγάλο/μεγαλύτερο θέμα που καλείται να απαντήσει η Βιοηθική;

Πιστεύω αυτό που αποκαλείται «ηθική βελτίωση». Υπάρχει στις μέρες μας η δυνατότητα να επηρεάσουμε την λήψη αποφάσεων είτε με την χρήση φαρμάκων, είτε παρεμβαίνοντας στο γονιδίωμα. Με τον τρόπο αυτό θα μπορούσαμε να εξαλείψουμε, φέρ’ ειπείν, κάποιες μορφές ειδεχθούς εγκληματικότητας, όπως ο φόνος και ο βιασμός. Φαίνεται πως σήμερα είναι εφικτό κάτι τέτοιο.

Πόσο, όμως, θα επηρέαζε αυτό την ελεύθερη βούλησή μας, η οποία αποτελεί το καύχημα του είδους μας; Χωρίς την δυνατότητα να «πέσουμε», έχει αξία το γεγονός πως «στεκόμαστε όρθιοι»; Είναι μια μεγάλη συζήτηση που διεξάγεται σε ολόκληρο τον κόσμο τα τελευταία χρόνια, και αφορά από την μια πλευρά την αυτονομία του καθενός μας, την ελευθερία του, την αξιοπρέπειά του, και από την άλλη τα πιθανά ωφελήματα από μια παρέμβαση αυτής της μορφής.

Το φετινό θέμα του συνεδρίου αναφέρεται στην Αλληλεγγύη και Συνεργασία. Δηλαδή;

Στην Βιοηθική η συνεργασία είναι θεμελιώδης συνθήκη. Όπως σας είπα και παραπάνω, για να υπάρξει κάποιο αποτέλεσμα πρέπει να συνεργασθούν μεταξύ τους επιστήμονες από διαφορετικούς χώρους, δεν γίνεται να λειτουργήσει διαφορετικά η Βιοηθική. Επίσης, όμως, η συνεργασία μεταξύ των κοινωνιών είναι απαραίτητη. Σκεφθείτε, για παράδειγμα, τις τεράστιες προόδους στον χώρο της φαρμακογονιδιωματικής, πρόοδοι που υπόσχονται στοχευμένη και προσωποποιημένη αντιμετώπιση των νοσημάτων που μαστίζουν το είδος μας.

Όλα αυτά είναι αποτελέσματα προωθημένης τεχνολογίας αιχμής, συνεπώς – τουλάχιστον κατά τα πρώτα στάδια της εφαρμογής τους – είναι τόσο υψηλού κόστους, ώστε είναι προσβάσιμα από ένα πολύ μικρό ποσοστό συνανθρώπων μας, εκείνων που είναι πολίτες του ανεπτυγμένου δυτικού κόσμου.

Η αλληλεγγύη και η συνεργασία δεν είναι απλώς αρχές που οφείλουμε να ευχόμαστε να επικρατήσουν. Είναι αναγκαίες συνθήκες ευημερίας για όλους μας – καθώς, επίσης, και για την πρόοδο κάθε επιστήμης, της Βιοηθικής συμπεριλαμβανομένης.

Ένα τέτοιο συνέδριο ποιοι μπορούν να το παρακολουθήσουν;

Όλοι. Για πολλούς λόγους. Κατ’ αρχάς, τα ζητήματα με τα οποία απασχολείται η Βιοηθική απασχολούν όλους τους ανθρώπους ανεξαρτήτως μορφωτικού επιπέδου, κοινωνικής θέσης, εθνικότητας κτλ: το δίλημμα της άμβλωσης, αυτό της ευθανασίας, η προστασία των δικαιωμάτων, είναι ζητήματα που δεν περιορίζονται σε συγκεκριμένες ομάδες.
Πέραν τούτου, βασική μου πεποίθηση είναι πως η επιστήμη γενικώς, η Ηθική ειδικότερα και η Βιοηθική πιο συγκεκριμένα, έχουν νόημα μόνον όταν αφορούν τον μέσο άνθρωπο, απευθύνονται σε αυτόν και εστιάζουν στα δικά του προβλήματα.

Όταν γίνονται πεδίο ανταλλαγής απόψεων μεταξύ λίγων ειδικών χάνουν τον στόχο τους, γίνονται ελιτίστικες ενασχολήσεις και παρακμάζουν σε συζήτηση μιας περίκλειστης κάστας. Δεν λέω με όλα αυτά πως η επιστήμη πρέπει ή μπορεί να είναι μόνον εκλαϊκευμένη. Υποστηρίζω, όμως, πως πρέπει πάντοτε να έχουμε στην σκέψη μας πως απευθύνεται σε κανονικούς, καθημερινούς ανθρώπους και, μάλιστα, σε όσους περισσότερους γίνεται. Για τον λόγο αυτόν το συνέδριο αυτό είναι δομημένο πάνω στην αρχή πως όποιος έλθει να το παρακολουθήσει, θα φύγει από αυτό έχοντας κατανοήσει τα ζητήματα, έχοντας σκεφθεί και έχοντας δεχθεί ερεθίσματα που θα τον κάνουν καλύτερο άνθρωπο και πολίτη.

Ως ένας επικεφαλής ερευνητής της Βιοηθικής στην Ελλάδα, ποιο θεωρείτε ότι είναι το επίπεδο ενημέρωσης και κατάρτισης του κόσμου; Υπάρχει ενδιαφέρον από την ελληνική επιστημονική κοινότητα; Γνωρίζει τελικά ο μέσος πολίτης τι εστί Βιοηθική και για ποιο λόγο είναι τόσο σημαντική; Ποιες κινήσεις θα πρέπει να γίνουν ως προς αυτήν την κατεύθυνση;

Το ενδιαφέρον είναι πράγματι τεράστιο. Η πρώτη επιστημονική εκδήλωση για την Παγκόσμια Ημέρα Βιοηθικής στην χώρα μας έγινε το 2016, και η συμμετοχή ήταν πέραν πάσης προσδοκίας – περισσότεροι από 700 άνθρωποι, στην πλειονότητά τους νέοι την παρακολούθησαν. Την επόμενη χρονιά η συμμετοχή ήταν ανάλογη, και φέτος περιμένουμε πάλι πολλούς συνέδρους. Νομίζω πως πλέον έχει αρχίσει να γίνεται γνωστό τόσο το αντικείμενο της Βιοηθικής, όσο και η τεράστια σημασία της για την καθημερινότητά μας. Αυτό για το οποίο φροντίζουμε εμείς παράλληλα, τόσο το Ελληνικό Κλιμάκιο της Έδρας Βιοηθικής της UNESCO, όσο και το Εργαστήριο Εφαρμοσμένης Φιλοσοφίας του ΕΚΠΑ, είναι να δείξουμε και την τεράστια γοητεία της Βιοηθικής! Πόσο γονιμοποιεί την σκέψη, πόσο πολύ προκαλεί το πνεύμα μας…

Η Ελληνική Επιτροπή Βιοηθικής καταθέτει κάθε χρόνο σχετικές Εκθέσεις στη Βουλή. Έχουν υπάρξει αλλαγές/εξελίξεις στο νομοθετικό κομμάτι; Λαμβάνονται δηλαδή σοβαρά υπόψη τα αποτελέσματα και οι προτάσεις της Επιτροπής ή “μένουν στο ράφι”;

Η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής, με την οποία το Ελληνικό Κλιμάκιο της Έδρας Βιοηθικής της UNESCO διατηρεί θαυμάσια συνεργασία, επιτελεί όντως λαμπρό έργο. Είναι ανεξάρτητη αρχή, και οι γνωμοδοτήσεις της λαμβάνονται σοβαρότατα υπ’ όψιν – όχι, σε καμιά περίπτωση δεν “μένουν στο ράφι”….!

***

Όπως κάθε χρόνο έτσι και φέτος, ο εορτασμός αυτός συνοδεύεται από μία εκδήλωση στην οποία γίνονται ομιλίες και συζητήσεις από επιστήμονες με απόλυτη εξειδίκευση στο αντικείμενο. Συγκεκριμένα, σήμερα στις 18:00, το Ελληνικό Κλιμάκιο της Έδρας Βιοηθικής της UNESCO (Haifa) και το Εργαστήριο Εφαρμοσμένης Φιλοσοφίας του Ε.Κ.Π.Α. διοργανώνουν στη Μεγάλη Αίθουσα του Κεντρικού Κτηρίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Πανεπιστημίου 30) τον επίσημο εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Βιοηθικής στην χώρα μας. Η εκδήλωση αυτή είναι ανοιχτή προς το κοινό.