Ο θάνατος άλλοτε και σήμερα

«Πώς να’ μαι ήρεμος μπορώ, πώς ήσυχος να είμαι;

Ο φίλος μου που αγαπώ έγινε χώμα

Δεν είμαι σαν κι αυτόν; Δεν θα ξαπλώσω, να μη σηκωθώ ποτέ;»

Από το «Έπος του Γκιλγκαμές», την πρώτη καταγεγραμμένη ιστορία της ανθρωπότητας

Οι ανθρώπινες κοινωνίες από την αρχαιότητα σέβονταν τους  νεκρούς τους. Οι αρχαίοι Έλληνες τους τιμούσαν με ταφικά αντικείμενα πιστεύοντας ότι η ψυχή συνεχίζει να υπάρχει στον κάτω κόσμο, το ίδιο και οι αρχαίοι Αιγύπτιοι. Η Dia de los Muertos είναι μια μεξικάνικη γιορτή που τιμά τους νεκρούς με χρώμα, μουσική και προσφορές. Δεν ξέρω πόσοι γνωρίζουν ότι το Χάλογουιν προέρχεται από κέλτικη γιορτή, αφιερωμένη στους νεκρούς. Επίσης, συνδέεται με την Ημέρα των Ψυχών, που γιορτάζουν οι δυτικές εκκλησίες, ωστόσο εμείς νομίζουμε ότι υπάρχει για να τρώνε τα μασκαρεμένα παιδάκια μας σοκοφρέτες.

Σήμερα πάρα πολλοί Έλληνες που δηλώνουν Χριστιανοί Ορθόδοξοι υποτιμούν το Ψυχοσάββατο, αφού είναι μη επιστημονικό ή δεν βρίσκουν κανένα νόημα σε αυτό.

Ο θάνατος ενός ανθρώπου κάποτε γινόταν γεγονός όλης της κοινότητας στην οποία ζούσε. Θυμάμαι την κηδεία του παππού μου στην Κρήτη. Οι Κρητικοί αντιστέκονταν στον τρόμο του θανάτου με πολλά κεράσματα, φαγητό και ρακή. Το σπίτι ήταν γεμάτο από κόσμο, οι παρευρισκόμενοι είχαν γεμίσει τον δρόμο, θυμάμαι αχνά κάποια μοιρολόγια. Μου ήταν οι περισσότεροι άγνωστοι, αλλά μπορούσα λίγο να αισθανθώ τι σήμαινε παλιά η κοινότητα. Εγώ κοιτούσα το ακίνητό σώμα του νεκρού και μια μύγα που περπατούσε στη μύτη του. «Αυτό είναι ο θάνατος», σκέφτηκα. «Να μην ενοχλείσαι από τίποτα» και εκείνη τη στιγμή δεν φοβόμουν.

Στην εποχή μας ο θάνατος ξορκίζεται με κάθε τρόπο, το ίδιο και η οδύνη που φέρνει. Φοράμε οπωσδήποτε μαύρα γυαλιά στις κηδείες για να κρύψουμε τα πρησμένα μας μάτια και τα δάκρυα και αν κάποιος θρηνεί υπερβολικά και φωνάζει, κάποιος γιατρός φροντίζει να του χορηγήσει ηρεμιστικά. Οι άνθρωποι που χάνουν έναν άνθρωπο δυο μέρες μετά θα πάνε στη δουλειά τους σαν να μην τρέχει τίποτα και θα προσπαθήσουν να πείσουν πως είναι δυνατοί, πως όλα είναι εντάξει. Τον θρήνο έχει αντικαταστήσει μια πνιγηρή ανάγκη για αξιοπρέπεια. Οι ειδικοί ψυχικής υγείας μετρούν το χρονικό διάστημα που πονάει υπερβολικά κάποιος για να κρίνουν ύστερα αν βιώνει «παθολογικό» πένθος.

Αυτή η μαζική απόκρυψη του θανάτου έχει ένα μεγάλο τίμημα για τον σύγχρονο άνθρωπο, ο οποίος πολλές φορές παραλύει από υποχονδρία και τρόμο για ανίατες ασθένειες, ακόμη και σε  πολύ νεαρές ηλικίες. Αρκεί μια αναζήτηση στο google για τον πονοκέφαλο και νομίζεις ότι πεθαίνεις.

Η καύση των νεκρών γίνεται όλο και πιο δημοφιλής. Κάποια ειδικός στο θέμα μου είχε πει ότι το πένθος είναι πολύ δύσκολο, όταν έχει γίνει καύση του νεκρού, γιατί δεν έχει μείνει κάτι από αυτόν, κάτι που να μπορεί να παρηγορεί τους αγαπημένους του. Δεν υπάρχει ένα μέρος στο οποίο να μπορούν να τον βρίσκουν. Με τη φοβερή αστικοποίηση που ζούμε όμως δεν είναι να απορεί κανείς με αυτήν την επιλογή ανθρώπων που δεν είναι θρησκευόμενοι. Τα νεκροταφεία μπορεί να είναι μακριά από τα σπίτια των πενθούντων και σε λίγα χρόνια ο χώρος του νεκρού θα δοθεί αλλού. Οι νεκροί, λοιπόν, είναι αναλώσιμοι, δεν αξίζουν ούτε έναν μόνιμο χώρο ανάπαυσης στις πόλεις. Μόνο στην επαρχία τα μικρά νεκροταφεία, που είναι γεμάτα λουλούδια και έχουν αναμμένα καντηλάκια, μπορούν να είναι τόποι ανακούφισης και παρηγοριάς κι εκεί μπορεί να βρει κανείς τους προγόνους του.

Σήμερα η θέα ενός νεκρού σώματος προκαλεί φρίκη, πολλές φορές στις κηδείες τα φέρετρα είναι κλειστά. Δεν διανοούμαστε να αντικρύσει ένα παιδί νεκρό σώμα. Ωστόσο, θεωρείται φυσιολογικό να ανοίγουμε την τηλεόραση και να δούμε ψεύτικους σκοτωμένους για να χαλαρώσουμε λίγο πριν πάμε για ύπνο. Και τα παιδιά, ακόμη και πολύ μικρών ηλικιών, διασκεδάζουν με τον ψηφιακό θάνατο, ίσως επειδή οι γονείς τους δεν θέλουν «να τα τραυματίσουν» και αποφεύγουν να τους εξηγήσουν τι σημαίνει ότι κάποιος πεθαίνει.

Βιώνουμε το παράδοξο οι νεκροί μας να μην έχουν θέση στη σύγχρονη εποχή, μα η ζωή μας να είναι γεμάτη από νεκρούς που δεν γνωρίζαμε. Ο θάνατος περιπλανιέται στην καθημερινότητά μας συγχεχυμένος, παράξενα ενωμένος με τον χώρο των ειδήσεων.  Μιλάμε με ένταση και πάθος για τους νεκρούς στη Γάζα και για τους δολοφονημένους της κάθε εβδομάδας. Πενθούμε τρανταχτά τους νεκρούς των Τεμπών και άλλους νεκρούς, που αποτελούν κοινωνικά σύμβολα, αλλά κρύβουμε τα δικά μας πένθη και προσπαθούμε να απαλλαγούμε από τα συναισθήματα θυμού, λύπης και φόβου που τα συνοδεύουν σαν να μην είναι ανθρώπινα και αναμενόμενα. Σαν να είναι τυχαίοι ανεπιθύμητοι επισκέπτες που ενοχλούν τη φορτωμένη μας καθημερινότητα.

Το 2100 π.Χ. περίπου γράφτηκε στη Βαβυλώνα «Το Έπος του Γκιλγκαμές», που μιλά για τον θάνατο, για την επιθυμία για αθανασία και το πένθος. Στο σήμερα, 4.125 χρόνια μετά, συζητείται η επαναφορά της εικόνας των νεκρών μέσω τεχνητής νοημοσύνης. Όμως, οι νεκροί δεν γυρίζουν πίσω και ουσιαστικά δεν γνωρίζουμε πολλά περισσότερα για την αλήθεια του θανάτου παρά την πρόοδο της επιστήμης και της τεχνολογίας.

Τελικά, τρέμουμε τον θάνατο καθημερινά χωρίς να το καταλαβαίνουμε. Και ταυτόχρονα δεν δεχόμαστε το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι μια μέρα σίγουρα κι εμείς θα πεθάνουμε. Το δυστυχές σε αυτό είναι ότι έτσι ξεχνάμε ότι πρέπει και να ζήσουμε.