Ο τρόπος του Ανδρέα

Δεν χωρεί πολλή αμφιβολία ότι το βασικό θετικό ίχνος του Ανδρέα Παπανδρέου και των κυβερνήσεών του ήταν το κλείσιμο του εμφυλιοπολεμικού ρήγματος, με το ταυτόχρονο άνοιγμα, ή την αίσθηση του ανοίγματος, της εξουσίας και του κράτους στο κομμάτι εκείνο των κοινωνικών δυνάμεων που είχαν καταδιωχθεί από το έως τότε σύστημα ή πάντως μείνει από σχέδιο στις παρυφές του. Θα πρόσθετα και μια δεύτερη, πιο έμμεση αλλά εξίσου βαθιά συμβολή, που συνδέεται - στην αρχή πολύ συγκρατημένα, από κάποια στιγμή και πέρα με πλήρη επίγνωση, σχεδόν ποτέ με ενθουσιασμό - με την ουσιαστική εμβάθυνση της συμμετοχής της χώρας μας στην Ευρωπαϊκή Ενωση και στο ευρωπαϊκό πολιτικό σχέδιο. Σχηματικά μπορεί να πει κανείς ότι η - κυρίως φαντασιακή - κοινωνική ολοκλήρωση πραγματοποιήθηκε κόντρα στον πραγματικό Καραμανλή, ενώ η - εξ ορισμού ατελής - ευρωπαϊκή σε συνέχειά του. Και οι δύο, πάντως, «με τον τρόπο του Ανδρέα»: μέσα από ηγετικές πρωτοβουλίες, χωρίς πολλά όργανα και διαβουλεύσεις, με θεωρητικό πάντα υπόβαθρο - που άλλαζε, όμως, με τις περιστάσεις - και με διαρκή επίκληση και ανάδειξη της αδιαμεσολάβητης σχέσης του ηγέτη με τον λαό.Από το στυλ του Ανδρέα πηγάζει και το εξίσου αδιαφιλονίκητο σκοτεινό ίχνος του στην πολιτική ζωή και το πολιτικό σύστημα: η χαλαρότητα έναντι των θεσμών και των διαδικασιών (ιδίως της εσωκομματικής δημοκρατίας), η ενίσχυση των χαμηλών και άκριτα εξισωτικών ενστίκτων μιας κοινωνίας που, ακριβώς επειδή αισθανόταν ότι μετείχε για πρώτη φορά, ή για πρώτη φορά έτσι, στη νομή της εξουσίας, είχε την τάση και βρήκε και παράδειγμα για να υποβαθμίζει την προσπάθεια, τη σεμνότητα, την αξιοκρατία, κάποιες φορές ακόμα και την ίδια τη νομιμότητα. Πρόκειται για το φαινόμενο που η επιστήμη έχει ονομάσει λαϊκισμό, που πλήγωσε την παιδεία, εμπότισε το κράτος, δυσκόλεψε τις πραγματικές μεταρρυθμίσεις και προετοίμασε πολλές από τις δομικές αιτίες όχι μόνο της σημερινής κρίσης αλλά και μιας συνολικότερης έκπτωσης της πολιτικής στη χώρα μας. Ο λαϊκισμός δεν ταυτίζεται και δεν περιορίστηκε, αλίμονο, στο ανδρεοπαπανδρεϊκό ΠΑΣΟΚ, έχει όμως ρίζες σε μια φάση διακυβέρνησης με περισσότερο συναίσθημα, ανατροπές, δολιχοδρομήσεις και ανορθολογισμό από όσο επέτρεπαν εύθραυστοι θεσμοί και αμάθητοι σε συλλογική προσπάθεια πολίτες.Γι' αυτό είναι δύσκολο - και ίσως άχρηστο - να βάλει κανείς ένα συνολικό πρόσημο στην πορεία του Ανδρέα: κόμισε κάτι νέο, αλλά απέτυχε να του προσδώσει ποιοτικά χαρακτηριστικά που θα το έκαναν με σιγουριά κάτι καλύτερο. Οπως δεν μπορούμε να φανταστούμε τη δημοκρατία μας χωρίς την εναλλαγή ιδεών και προσώπων, το φύσημα μιας μεγαλύτερης ελευθερίας και προοδευτικότητας, που έφεραν εκείνα τα χρόνια, άλλο τόσο πληγώνει πολλούς να σκέφτονται τις χαμένες ευκαιρίες, την έκπτωση ιδεών και ιδανικών. Το μέγεθος, πάντως, ήταν σε κάθε περίπτωση διαφορετικό - και δεν χρειαζόμαστε τη σημερινή κατάσταση για να το αναδείξει. Ο Κώστας Μποτόπουλος είναι συνταγματολόγος, πρώην ευρωβουλευτής του ΠΑΣΟΚ