Η ΠΕΤΡΑ, ΤΟ ΜΑΡΜΑΡΟ KAI TA ΧΑΡΤΟΚΙΒΩΤΙΑ

Μια προσωπική ξεχωριστή εμπειρία από τη δεκαετία του ’90, μου έφερε στον νου η 6η αρχιτεκτονική εκδήλωση της σειράς «Material Matters», σε διοργάνωση του ek magazine, που πραγματοποιήθηκε στις 16 Μαΐου 2025, στο Μέγαρο Μουσικής (εικ. 1). Δέκα ομιλητές από τον χώρο της αρχιτεκτονικής και του design ανέλυσαν τον ρόλο του μαρμάρου και των πετρωμάτων στην αρχιτεκτονική, τόσο στο έργο τους όσο και σε επιλεγμένα έργα άλλων αρχιτεκτόνων.

Είχα αναλάβει, τότε, τη μελέτη και την επίβλεψη ενός μεγάλου αγροκτήματος έξω από το Καπανδρίτι, όπου για τις πέτρινες διαμορφώσεις τόσο στη βάση των κτιρίων όσο και για τον περιβάλλοντα χώρο, είχαμε σχεδόν καταλήξει σε γνωστό έλληνα πετρά. Αίφνης όμως μια χειμωνιάτικη ημέρα, βρέθηκα στο εργοτάξιο, όπου ο ιδιοκτήτης μου γνώρισε τους νέους πετράδες, που μόλις είχαν έλθει από την Αλβανία και συμφώνησαν να δουλέψουν με περίπου το ένα δέκατο της τιμής αυτής του έλληνα πετρά. Παράλληλα όμως διαπίστωσα με έκπληξη ότι είχαν εγκατασταθεί ήδη με τις οικογένειές τους στα υπόγεια του γιαπιού, σε δύσκολες συνθήκες και κοιμόντουσαν μέσα σε χρησιμοποιημένα χαρτοκιβώτια που περισυνέλεξαν. Είχε ήδη αρχίσει αυτή η γνωστή εκμετάλλευση των μεταναστών που είχαν ανάγκη, με εξευτελιστικές αμοιβές, στο πλαίσιο και μιας ρατσιστικής συμπεριφοράς. Από την πρώτη ημέρα αντιλήφθηκα ότι οι άνθρωποι αυτοί είχαν μια έμφυτη δεξιότητα στην επεξεργασία της πέτρας (εικ. 2), ήταν εξαιρετικά συνεργάσιμοι και άμεσα πίεσα τον ιδιοκτήτη να φέρει κουβέρτες και στρώματα για να βελτιωθούν οι συνθήκες παραμονής τους. Είχα τη χαρά να δουλέψω μαζί τους για καιρό και με συγκίνησε η προθυμία τους και τελικά και η εντιμότητά τους. Και όταν κάποια στιγμή κλάπηκε μια μεγάλη γεννήτρια από το εργοτάξιο και όλοι κατηγόρησαν τους Αλβανούς, τελικά ο δράστης ήταν έλληνας μάστορας. Τους πετράδες αυτούς τους ξεχώρισα και συνέβαλα να προχωρήσουν επαγγελματικά και να γίνουν ένα αξιόπιστο συνεργείο.

Δέκα χρόνια μετά, ήρθε στο γραφείο μου ένας νέος καλλιτέχνης, γεννημένος στο Αργυρόκαστρο, απόφοιτος της ΑΣΚΤ, και με μεταπτυχιακές σπουδές με υποτροφία στην Carrara της Ιταλίας. Μου μίλησε με σεμνότητα, αναζητώντας μια διέξοδο για να παρουσιάσει τη δουλειά του, έχοντας προφανώς υποστεί τις γνωστές προκαταλήψεις. Ανοιξε το πορτφόλιό του και με αιφνιδίασε δείχνοντάς μου μια σειρά έργων με θέμα τα χρησιμοποιημένα χαρτοκιβώτια, φτιαγμένα από μάρμαρο (εικ. 3), με περίτεχνες λεπτομέρειες, όπως το κυματοειδές σόκορο του χαρτονιού. Πέρα από την άψογη επεξεργασία κατάφερνε με αστείρευτο μόχθο να αφαιρεί μάζα από έναν όγκο μαρμάρου για να διαμορφώσει γλυπτικά ένα άδειο χαρτοκιβώτιο. Μία εικαστική επιλογή που σε ερώτησή μου για την αφετηρία της, μου αποκάλυψε ότι ξεκινά από τα δύσκολα βιώματά του από τη διαμονή με την οικογένεια του σε χαρτοκιβώτια, όταν πρωτοήλθαν στην Ελλάδα. Ηρθε αυτόματα στη μνήμη μου το δράμα των πετράδων στα υπόγεια στο Καπανδρίτι, αλλά και όλων αυτών των ανθρώπων που περιφρονήθηκαν και στοχοποιήθηκαν από κάποια μεμονωμένα περιστατικά και που με τον μόχθο τους μας στήριξαν, συνέβαλαν στην πραγματοποίηση των ολυμπιακών αγώνων και έκαναν κάθε είδους δουλειά, που δυστυχώς δεν καταδεχόμαστε να ασχοληθούμε. Και σταδιακά έγιναν «νοικοκυραίοι», και γύρισαν στην πατρίδα τους όπου καταξιώθηκαν, όπως καταξιώθηκε και ο γλύπτης των χαρτοκιβωτίων ο Ανδρέας Λόλης τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό συμμετέχοντας με επιτυχία σε διεθνείς σημαντικές εκθέσεις.

Στην πρόσφατη εκδήλωση στο Μέγαρο επιβεβαιώθηκε ότι το μάρμαρο και τα πετρώματα καλά κρατούν. Ξεχώρισα την εισήγηση του Πάνου Ηλιόπουλου που ανέδειξε την ιδιότητα του πετρώματος να εγγράφει στο σώμα του τη διάσταση του γεωλογικού χρόνου και να αποδίδει αισθητικές ποιότητες, ως προϊστορική λάσπη που έγινε πέτρα και αποτυπώνει τη γεωλογική ιστορία του πλανήτη σε εκατομμύρια χρόνια. Ενδιαφέρον είχαν επίσης και τα αρχιτεκτονικά έργα με πέτρα και μάρμαρο, κυρίως κατοικίες που παρουσίασαν οι αρχιτέκτονες Στέλλα Πιερή, Γιάννης Γιαννούτσος, Λαμπρινή Λύρου, Γιώργος Σπυρίδωνος, Ελένη Τσιγαρίδα και ο Διονύσης Σοτοβίκης, παράλληλα με έργα διακεκριμένων αρχιτεκτόνων από την ελληνική και διεθνή σκηνή, που τους έχουν επηρεάσει. Και από τον χώρο του design οι γλυπτικές επιλογές σε έπιπλα και φωτιστικά της Νίκης και Ζωής Μοσκόφολγλου, οι χώροι φιλοξενίας του Βαγγέλη Μπόνιου και τέλος οι προκλητικοί πειραματισμοί του Δημήτρη Τσίγκου.

Είναι ενθαρρυντικό που στην Ελλάδα η χρήση και η επεξεργασία του μαρμάρου και της πέτρας τόσο στην τέχνη και όσο στην αρχιτεκτονική, αυτή η πατροπαράδοτη επιλογή συνεχίζει να εξελίσσεται και να συνδυάζεται με νέα βιομηχανοποιημένα υλικά, νέες τεχνολογίες και να κυριαρχεί με νέες ενδιαφέρουσες προσεγγίσεις.