Για κοινωνική δικαιοσύνη

Περισσότερο από τις όποιες αντιφάσεις του, περισσότερο από τις βιογραφικές ρήξεις και τις ασυνέχειές του, τελικά ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν οι τομές του. Ο διαπρεπής καθηγητής του Μπέρκλεϊ και δημόσιος διανοούμενος, o συγγραφέας του «Πατερναλιστικού καπιταλισμού», ο επαναπατρισθείς πρόεδρος του Κέντρου Οικονομικών Ερευνών, ο αναπληρωτής υπουργός Συντονισμού της Κυβέρνησης Γεωργίου Παπανδρέου, αλλά και ο δις φυλακισθείς και διωχθείς επί δικτατορίας Μεταξά και συνταγματαρχών, ίδρυσε το ΠΑΚ το 1968 και επέστρεψε στην Ελλάδα με την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, κάνοντας το απολύτως μη αναμενόμενο. Αρνούμενος την ευθεία αποδοχή της κληρονομιάς της Ενωσης Κέντρου, προχώρησε στην ίδρυση του ΠΑΣΟΚ, ενός πολιτικού σχηματισμού με πολύσημο, ακριβέστερα πολυτροπικό, παρελθόν. Τα βασικά του στελέχη είχαν αναδειχθεί στη διάρκεια του «Ανενδότου», του 114 και του αντιδικτατορικού αγώνα, ενώ δεν έλειπαν και τα στελέχη της Ενωσης Κέντρου. Επαγγέλθηκε την ανατροπή των απότοκων της «αρχής της μη εναλλαγής» του μετεμφυλιακού κράτους σε πρόταση εξουσίας με πρόταγμα την κοινωνική δικαιοσύνη, την ενσωμάτωση των αποκλεισμένων και την οικοδόμηση του κοινωνικού κράτους. Κοινωνική δικαιοσύνη και πατριωτική χειραφέτηση συγκρότησαν ένα πλέγμα σημασιών που γνώρισε στην πορεία πολλούς μετασχηματισμούς τόσο διακηρυκτικά, όσο (κυρίως) σε επίπεδο υλοποίησης. Το ΠΑΣΟΚ άλλαξε ήδη μεταξύ 1974 και 1977 και συνέχισε να αλλάζει, ενόσω ο ίδιος ο Ανδρέας ξεκινούσε μια θυελλώδη σχέση με τη νεώτερη ελληνική πολιτική ιστορία (όπως και με την εξουσία). Με σειρά μεταρρυθμίσεων, με το εγχείρημα συγκρότησης κοινωνικού κράτους, με μείζονες τομές όπως το ΕΣΥ, αλλά και με λιγότερο επιτυχημένες επιλογές και σίγουρα όχι χωρίς λάθη. Και πώς θα γινόταν αλλιώς, όταν η ίδια η πολιτική του διαδρομή αποτέλεσε συστατικό στοιχείο της «βιοτικής τροχιάς» της Γ' Ελληνικής Δημοκρατίας. Είτε ως έκκληση είτε ως ρήξη, η αναγγελία ενός χειραφετητικού εγχειρήματος το 1974 αποτέλεσε το προανάκρουσμα για μια νέα πραγματικότητα. Μια πραγματικότητα γεμάτη τομές και ρωγμές, από την οποία αρδευόταν ένας πολιτικός άνδρας συνεπής με την αντίληψη του Φουκώ για την εξουσία: μια εξουσία που, περισσότερο από το ότι κατέχεται, ασκείται. Ασκείται ως πολιτική, εκβάλλει σε μεταρρύθμιση και αναμετριέται διαρκώς με τις εμμονές της ίδιας Ιστορίας. Οπως ο ίδιος δήλωνε το 1982, «η άσκηση της πολιτικής κινείται μέσα στα πλαίσια των συνταγματικών επιταγών… περιορίζεται στο πολιτικό εφικτό, δηλαδή σε κάτι που αποτελεί (ωστόσο) ενδιάμεσο στόχο». Με ό,τι αυτό σημαίνει. Και στην ελληνική περίπτωση αυτό σίγουρα σήμαινε πολλά. Ζώντας σε μια πολυτάραχη περίοδο της ιστορίας μας και βιώνοντας τις αντιφάσεις της, o Ανδρέας Παπανδρέου εκπλήρωσε στο ακέραιο την μποντλερική επιταγή: «δεν έχουμε δικαίωμα να καταφρονούμε το παρόν». Χωρίς ωστόσο να αποστρέψει ούτε στιγμή το βλέμμα του από το μέλλον. Ο Νίκος Παπαδάκης είναι αναπληρωτής καθηγητής του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Κρήτης