Υπάρχουν καταφύγια πολέμου στην Ελλάδα; Πώς μπορούν να σε προστατέψουν σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης;

Με τον πόλεμο στην Ουκρανία να μαίνεται, τις επιθέσεις να πληθαίνουν και τις σειρήνες να ηχούν, παρακολουθούμε τα γεγονότα με κομμένη την ανάσα, ενώ παράλληλα ψάχνουμε τρόπους να προστατευτούμε από κάτι που τελικά δεν φαντάζει και τόσο μακρινό, όσο το είχαμε παλαιότερα στο μυαλό μας. Έχει γίνει μέρος της καθημερινότητάς μας, πλέον, να βλέπουμε φωτογραφίες που μας σοκάρουν με ανθρώπους στην Ουκρανία είτε να γνωρίζουν την προσφυγιά, είτε να ψάχνουν ασφάλεια σε κάποιο καταφύγιο κοντά στο σπίτι τους, ενώ παράλληλα μας γεννώνται πολλές ερωτήσεις. «Υπάρχουν καταφύγια στην Ελλάδα»; Κι αν ναι, «πού

βρίσκονται και κατά πόσο μπορούν να μας προστατεύσουν;» Σε όλες αυτές τις ερωτήσεις, και σε ακόμα περισσότερες, απάντησε στο iPop.gr ο κ. Kωνσταντίνος Κυρίμης, ο συγγραφέας του βιβλίου «Tα καταφύγια της Αττικής» (1936-56).

Ο κ. Κωνσταντίνος Κυρίμης ξεκίνησε να καταγράφει τα παλιά καταφύγια της Αττικής από το 2012, ενώ οι έρευνές του συνεχίζονται μέχρι και σήμερα. Ξεκίνησε από δική του περιέργεια, γατί όπως λέει και ο ίδιος «ακόμα και σήμερα, εμείς βαδίζουμε από πάνω τους ανυποψίαστοι». Πόσο εντυπωσιακό είναι κάτι τέτοιο; Κάτω από τη δική μας πόλη, η οποία ζει με τους σύγχρονους ρυθμούς της καθημερινότητας, κρύβεται μία άλλη πόλη, η οποία βρίσκεται εκεί για να μας προστατέψει σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. «Μία πόλη κάτω από την πόλη», όπως πολλοί την αποκαλούν. Καθώς ανακάλυπτε, λοιπόν, περισσότερες πληροφορίες για τα καταφύγια της χώρας μας, το ενδιαφέρον του έγινε ακόμα πιο έντονο, με αποτέλεσμα να τον προσεγγίσει η Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, υπό την αιγίδα της οποίας κυκλοφόρησε και το δικό του βιβλίο.

Σήμερα, στο iPop.gr, ο κ. Κυρίμης αποκαλύπτει όλα όσα πρέπει να γνωρίζουμε για τα καταφύγια της χώρας μας. Έχουν κατασκευαστεί κυριολεκτικά χιλιάδες καταφύγια της εποχής του Β’ ΠΠ, δυστυχώς, όμως, από την συζήτησή μας θα καταλάβεις ότι είναι πολύ δύσκολο ένας απλός πολίτης να τα χρησιμοποιήσει σε περίπτωση πολέμου γιατί δεν έχουμε ιδέα πια πού βρίσκονται.

Παρακάτω ακολουθεί μία πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση με τον κ. Κυρίμη για τα καταφύγια στην Ελλάδα.

Υπάρχουν καταφύγια πολέμου στην Ελλάδα; Όσα αποκαλύπτει ο κ. Κωνσταντίνος Κυρίμης στο iPop.gr

Ακούμε πολλά για τα καταφύγια της Ουκρανίας και συχνά αναρωτιόμαστε αυτό τον καιρό τι συμβαίνει στην Ελλάδα. Αν υπάρξει κάποια ανάγκη, υπάρχουν καταφύγια για να πάει ο κόσμος;

Οι αρμόδιες κρατικές αρχές, ασφαλώς και τηρούν λίστες καταφυγίων. Εντούτοις, τα καταφύγια από μόνα τους, δεν επαρκούν για την πλήρη προστασία του πληθυσμού. Όταν, το 1936, θεσμοθετήθηκε από το καθεστώς του Ιωάννη Μεταξά, η υποχρεωτική κατασκευή τους, δινόταν παράλληλα μεγάλη βαρύτητα στον ανθρώπινο παράγοντα. Η τότε κοινωνία, γνώριζε ακριβώς που βρίσκονταν τα καταφύγια και ποιοι ήταν οι κανόνες ασφαλείας εντός αυτών. Οι υπεύθυνοι των καταφυγίων εκπαιδεύονταν σε κρατικά σχολεία αεράμυνας και οι κάτοικοι λάμβαναν συχνά μέρος σε ασκήσεις. Οι νέοι της εποχής (οργανωμένοι στην ΕΟΝ) διέτρεχαν τις συνοικίες, μοιράζοντας ενημερωτικά έντυπα για την παθητική αεράμυνα. Κατόπιν παρατεταμένης ειρηνικής περιόδου, αυτή η «κουλτούρα άμυνας», δυστυχώς έχει απολεσθεί. Συνεπώς, το ερώτημα δε θα έπρεπε να είναι «αν υπάρχουν καταφύγια;» αλλά «αν είμαστε έτοιμοι να τα επανδρώσουμε;»

Ο κ. Κυρίμης, αναζητώντας καταφύγια / Φωτογραφία: Λευτέρης Παρτσάλης

Τα καταφύγια στην Ελλάδα φτιάχτηκαν για τις ανάγκες των πολέμων παλαιότερων ετών. Πόσα απ’ αυτά θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και σήμερα με ασφάλεια;

Τα καταφύγια αντιπροσωπεύουν έναν παρωχημένο τρόπο πολέμου, που βασιζόταν σε «τυφλούς» και μαζικούς βομβαρδισμούς, με ό,τι αυτό συνεπάγετο σε απώλειες αμάχων. Στην εποχή μας, τα «έξυπνα» όπλα μπορούν να πλήξουν στόχους με εκπληκτική ακρίβεια, σε αποστάσεις εκατοντάδων χιλιομέτρων. Έτσι, οι απώλειες αμάχων, αν και δε μπορούν να αποκλειστούν, αναμένονται να είναι μικρές. Ειδικά σε πόλεις όπως η Αθήνα, που δεν αναμένεται να αντιμετωπίσουν έναν εξοντωτικό πόλεμο πεζικού ή/και πυροβολικού. Στην Αττική των σχεδόν 5 εκατομμυρίων, το κόστος κατασκευής (αλλά και συντήρησης) ικανοποιητικού αριθμού καταφυγίων, θα ήταν εξωπραγματικό. Ακόμα και η συντήρηση των υφισταμένων καταφυγίων, είναι οικονομικά και διαδικαστικά, δυσβάσταχτη. Σε έναν σύγχρονο πόλεμο, η επένδυση σε ενεργητικά μέσα αεράμυνας (αντιαεροπορικοί πύραυλοι, ραντάρ, κλπ) έχει απείρως μεγαλύτερο όφελος, από την κατασκευή καταφυγίων.

Θα μπορούσε να θεωρηθεί ως καταφύγιο οποιοδήποτε κτήριο έχει υπόγειο;

Έχει τεράστια διαφορά, ένα πραγματικό καταφύγιο («καταφύγιο εκ κατασκευής» όπως αποκαλείται στην επίσημη ορολογία), ένας απλός υπόγειος χώρος που ενισχύεται όμως δομικά για να αντέχει σε επιθέσεις («καταφύγιο εκ διασκευής») και ένα απλό υπόγειο (που απλώς «βαπτίζεται» καταφύγιο). Το ότι κάτι είναι υπόγειο, δεν το αναγάγει αυτομάτως σε καταφύγιο.

Ποιες είναι οι προδιαγραφές που πρέπει να έχει ένα καταφύγιο; Πόσες εξόδους κινδύνου περιλαμβάνει σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης;

Τα «εκ κατασκευής» καταφύγια, έχουν μεγάλη αντοχή, αλλά και εξίσου αυστηρές προδιαγραφές κατασκευής. Υπάρχουν κανονισμοί για το πάχος των τοίχων, το υλικό κατασκευής, τη διαρρύθμιση των θαλάμων. Η ύπαρξη (τουλάχιστον μίας) εξόδου διαφυγής, ήταν επιτακτική συνιστώσα σε κάθε καταφύγιο. Αυτή έπρεπε να οδηγεί σε μικρή απόσταση, από το καταφύγιο, ώστε να μπορούν οι άνθρωποι να εξέλθουν, ακόμα και μετά από κατάρρευση του υπερκείμενου κτιρίου ή έμφραξη της κύριας εισόδου. Γενικά, το πλήθος εισόδων και εξόδων, ήταν ανάλογο του μεγέθους του καταφυγίου.

Πώς θα περιγράφατε σε έναν απλό άνθρωπο ότι μοιάζει ένα καταφύγιο;

Ένα υποδειγματικό καταφύγιο, αποτελείται τουλάχιστον, από έναν προθάλαμο, έναν κύριο θάλαμο, έναν χώρο υγιεινής και μια έξοδο κινδύνου. Ανάλογα με το μέγεθος του καταφυγίου, κάποια από τα παραπάνω, απαντώνται περισσότερες-από-μία φορές. Γενικά η φιλοσοφία του καταφυγίου, ήταν «πολλά μικρά δωμάτια, σαν μια κυψέλη», παρά «ένας τεράστιος αχανής χώρος». Το πολλά δωμάτια, αυξάνουν τη στατικότητα. Κάποια καταφύγια αξιώσεων, μπορεί να έχουν υδατοδεξαμενές ή και μηχανήματα ανακύκλωσης του αέρα. Τα τοιχώματα είναι από οπλισμένο σκυρόδεμα και διαθέτουν ενισχυμένη πλάκα οροφής. Χαρακτηριστικό τους γνώρισμα, είναι οι μη-ορθές γωνίες στα σημεία που ενώνονται τα τοιχώματα (για αύξηση της αντοχής). Κατά κανόνα είναι υπόγεια, αλλά απαντώνται και οριζόντια, εντός «κούφιων» υψωμάτων.

Είσοδος καταφυγίου στη Φωκίωνος Νέγρη / Φωτογραφία: Προσωπικό αρχείο Κωνσταντίνου Κυρίμη

Πώς θα μπορούσε ένας άνθρωπος να γνωρίζει ποιο είναι το ασφαλέστερο καταφύγιο που θα μπορούσε να τον προστατέψει από μία μεγάλη απειλή; Επιπλέον, μπορεί να γνωρίζει ποιο καταφύγιο βρίσκεται πιο κοντά στο σπίτι του;

Επί κυβερνήσεως Μεταξά (1936-41), όλα τα καταφύγια έφεραν υποχρεωτικά σήμανση στο εξωτερικό τους. Παράλληλα αναγραφόταν το πλήθος των ατόμων που μπορούσαν να φιλοξενήσουν (όχι κατά δήλωση του ιδιοκτήτη, αλλά βάσει των επίσημων Μητρώων της Αεράμυνας). Η δε πινακίδα, έπρεπε υποχρεωτικά να φωτίζεται για να είναι ευδιάκριτη ακόμα και το βράδυ. Συνεπώς, ακόμα και κάποιος να βρισκόταν για πρώτη φορά σε μια γειτονιά, ήξερε σχεδόν αμέσως που να προσφύγει σε περίπτωση κινδύνου. Στις μέρες μας, δεν ισχύει κάτι ανάλογο.

Μπορεί ένα καταφύγιο να παρέχει τα απαραίτητα σε έναν άνθρωπο όπως σύστημα ύδρευσης και ηλεκτρισμό;

Τα καταφύγια προβλεπόταν να έχουν μικρές δεξαμενές νερού, αλλά σίγουρα όχι πλήρες σύστημα ύδρευσης. Μάλιστα, απαγορευόταν αυστηρώς να περνάνε σωλήνες ύδρευσης μέσα από το καταφύγιο, καθώς σε περίπτωση διάρρηξής τους, ο πνιγμός των βρισκόμενων στο εσωτερικό, θα ήταν πολύ πιθανός. Για το φωτισμό, προτιμάτο ο ηλεκτρικός, ή εναλλακτικά η χρήση φακών. Απαγορεύονταν αυστηρώς τα κεριά και οι λάμπες-λαδιού, καθώς η καύση τους απομείωνε το (ήδη περιορισμένο σε έναν τέτοιο χώρο) οξυγόνο.

Καταφύγιο με ιδιαίτερη διατομή, κατασκευασμένο από τους Γερμανούς
Φωτογραφία: Προσωπικό αρχείο Κωνσταντίνου Κυρίμη

Σε περίπτωση πολέμου από ποιες επιθέσεις μπορεί να μας προστατέψει ένα καταφύγιο; Πόσο βαθύ πρέπει να είναι ένα καταφύγιο για να επιβιώσει ένας άνθρωπος από μία πυρηνική έκρηξη και από το ραδιενεργό υλικό;

Ευτυχώς, η χώρα μας δεν κινδυνεύει από τέτοια όπλα (τουλάχιστον όχι ακόμα). Σε γενικές γραμμές, τα καταφύγια πυρηνικού πολέμου έχουν τεράστιο κόστος κατασκευής και συντήρησης, ώστε η ευρεία χρήση τους από το σύνολο του πληθυσμό να είναι απαγορευτική. Τα καταφύγια σε ένα θέατρο πολέμου όπως το ελληνικό, θα είχαν νόημα μόνο εντός νευραλγικών υποδομών (εργοστάσια, λιμάνια, κλπ). Εκεί, θα μπορούσαν να είχαν μια περιορισμένη χρησιμότητα έναντι συμβατικών βλημάτων. Πάντως, τα μοντέρνα όπλα, είναι τόσο ισχυρά, που είναι μάλλον αδύνατον να μην καταστρέψουν τον πρωταρχικό στόχο τους. Η χρήση καταφυγίων, απλά θα μείωνε τις «παράπλευρες απώλειες» στον περιβάλλοντα χώρο.

Κατεβαίνοντας 10 μέτρα κάτω από τη γη, σε καταφύγιο στην Υμηττό
Φωτογραφία: Προσωπικό αρχείο Κωνσταντίνου Κυρίμη

Υπάρχει κάποιο πλάνο χρήσης των καταφυγίων; Δηλαδή ένα άμαχος πολίτης μπορεί να καταφύγει εκεί για να προστατευτεί καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου ή υπάρχει κάποιο χρονικό όριο διαμονής; Πόσο καιρό μπορεί να ζήσει ένας άνθρωπος σε ένα πυρηνικό καταφύγιο;

Τα καταφύγια που φτιάχτηκαν στη χώρα μας, αντιπροσωπεύουν τη «φιλοσοφία» των βομβαρδισμών του Β’ ΠΠ, συνεπώς η παραμονή εντός αυτών, αναμενόταν να είναι βραχύβια (έως 3 ώρες, βάσει των τότε κανονισμών). Στα πυρηνικά καταφύγια της εποχής του Ψυχρού Πολέμου, υπήρχε πρόβλεψη για πολυήμερη παραμονή, αλλά στη χώρα μας τέτοιες υποδομές, δεν κατασκευάστηκαν ποτέ. Γενικά, η πολύωρη παραμονή σε ένα κανονικό καταφύγιο πολέμου, είναι σίγουρα μια επίπονη-ψυχολογικά εμπειρία και δεν ενδύκνειται για παρατεταμένο χρόνο. Βεβαίως όμως, βαπτίζοντας έναν οποιονδήποτε μεγάλο υπόγειο χώρο ως «καταφύγιο» (π.χ. τον χώρο στάθμευσης ενός πολυκαταστήματος), ουδείς μας εμποδίζει να διαμείνουμε εκεί επ’ αόριστον.

Πόσο πιο ασφαλές μπορούμε να πούμε ότι είναι ένα καταφύγιο σε σχέση με το σπίτι; Μπορούν οι πολίτες να δημιουργήσουν και μόνοι τους καταφύγια έκτακτης ανάγκης;

Ασφαλώς υπάρχουν κλιμακούμενα επίπεδα προστασίας : Ακάλυπτος -> εντός διαμερίσματος -> εντός απλού υπογείου -> εντός ειδικά διασκευασμένου υπογείου -> εντός ειδικού καταφυγίου. Λίγο πριν την είσοδο της χώρας στο Β’ ΠΠ (αλλά και κατά την έναρξη αυτού) το κράτος επιστράτευσε τους πολιτικούς μηχανικούς και διασκεύαζαν τα υπόγεια των κατοικιών σε πρόχειρα καταφύγια. Παράλληλα, το κράτος κυκλοφορούσε ευρέως τεχνικά εγχειρίδια, για τους ιδιοκτήτες, που έδειχναν (με απλό τρόπο και με σχεδιαγράμματα), το πώς μπορούσαν να μετατρέψουν το σπίτι τους σε «καταφύγιο».

Πόση έρευνα χρειάστηκε να κάνετε και άδειες να πάρετε στο πλαίσιο της δημιουργίας των βιβλίων σας; Ποια ήταν η μεγαλύτερη δυσκολία που αντιμετωπίσατε και πώς ξεκινήσατε;

Καταγράφω την ιστορία των παλαιών καταφυγίων της Αττικής, ανελλιπώς, από το 2012 μέχρι σήμερα. Ξεκίνησα καθαρά από δική μου περιέργεια και όταν η έρευνα αυτή απέδωσε ικανοποιητικούς καρπούς, κατέληξε σε μια δίτομη αυτοέκδοση. Στην πορεία, είχα την τύχη και την τιμή να συνεργαστώ με τη Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, υπό την αιγίδα της οποίας κυκλοφόρησα σχετικά πρόσφατα το βιβλίο «Τα καταφύγια της Αττικής (1936-56)».

Ίσως αυτό που με έκανε περισσότερο να τα αναζητήσω και να τα μελετήσω, ήταν το γεγονός ότι ακόμα και σήμερα, εμείς βαδίζουμε από πάνω τους ανυποψίαστοι, ενώ αυτά κρύβουν επιμελώς το ιστορικό τους στίγμα και την παρουσία τους. Αρχικώς εστίαζα στην ανεύρεση των τοποθεσιών των καταφυγίων. Σύντομα όμως με συνεπήρε και το ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο που τα περιέβαλε: κατασκευαστικό, οργανωτικό, κοινωνικό.

Η γραφειοκρατική διαδικασία της χορήγησης άδειας εισόδου, συχνά απεδείχθη απείρως δυσκολότερη, από την ίδια την εξερεύνηση. Εντούτοις, ακόμα και το γραφειοκρατικό σκέλος, θεωρώ ότι είναι μέρος του «κυνηγιού» καταφυγίων. Η μεγαλύτερη δυσκολία είναι όταν καλούμαι να παραμείνω αρκετή ώρα σε ένα καταφύγιο (π.χ. για φωτογράφηση, βιντεοσκόπηση, μετρήσεις) ενώ οι συνθήκες υγιεινής του χώρου είναι πολύ κακές και το καταφύγιο βρίσκεται σε μεγάλο βάθος (με ό,τι αυτό συνεπάγεται από θέμα εξαερισμού).

Η ιστορία των καταφυγίων της Αττικής, Έκδοση της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού 2

Μπορεί κάποιος απλός πολίτης να επισκεφτεί αυτή τη στιγμή ένα απ’ τα υπάρχοντα καταφύγια;

Στην Αττική, μεταξύ 1936-56 κατασκευάστηκαν κυριολεκτικά χιλιάδες καταφύγια. Δυστυχώς, ούτε ένα εξ αυτών δεν είναι επισκέψιμο για το κοινό. Μοναδική εξαίρεση, αυτό της Κοραή 4, το οποίο όμως διασώζεται αποκλειστικά λόγω του ότι χρησιμοποιήθηκε ως κρατητήριο από τους Γερμανούς. Ουσιαστικά, σώζεται ως ιστορικός-χώρος-μαρτυρίου και όχι ως ανάμνηση-καταφυγίου. Παραδόξως, σε άλλες πόλεις, με μικρό-έως-ελάχιστο «αποτύπωμα» καταφυγίων (όπως το Αγρίνιο, η Πάτρα, η Μήλος, τα Χανιά), υπάρχουν επισκέψιμα καταφύγια. Προσωπικά, ως κάτοικος του λεκανοπεδίου, αλλά και ως λάτρης της Ιστορίας, θλίβομαι από αυτή την παράβλεψη. Στο εξωτερικό, σε κάθε σοβαρή ευρωπαϊκή πόλη, υπάρχουν επισκέψιμα καταφύγια. Εδώ, είναι σα να μη μας ενδιαφέρει η ανάδειξη της ιστορίας, ούτε καν η τουριστική εκμετάλλευση. Το παρήγορο είναι ότι εδώ και κάποια χρόνια, ένα ιδιωτικό τουριστικό γραφείο στην Αθήνα, διοργανώνει ένα εξειδικευμένο πρόγραμμα ιστορικών επισκέψεων σε καταφύγια. Όμως, θα ήθελα να δω αντίστοιχες πρωτοβουλίες και από επίσημους φορείς.

Δημιουργούνται πλέον νέα καταφύγια;

Μεταπολεμικά έπαψε η κατασκευή δημοσίων καταφυγίων. Το 1956 σταμάτησε και η υποχρεωτική κατασκευή καταφυγίων σε νεοαναγειρόμενες οικοδομές, σημαίνοντας έτσι το τέλος των «παραδοσιακών» καταφυγίων. Έκτοτε, υπήρχε μόνο πρόνοια για καταφύγια σε μεγάλες βιομηχανικές μονάδες ή εργοστάσια.

Πλέον, δεν κατασκευάζονται καταφύγια με την παραδοσιακή έννοια του όρου, για τους πολίτες. Εντούτοις, κάθε νέο κτίριο που κατασκευάζεται (π.χ. ένα εργοστάσιο, ή ένα εμπορικό κατάστημα), εφόσον έχει έναν «ασφαλή» υπόγειο χώρο, λογικά καταγράφεται από τους αρμόδιους φορείς ως δυνάμει χώρος καταφυγής.

Ο κ. Κωνσταντίνος Κυρίμης είναι συγγραφέας του βιβλίου «Τα καταφύγια της Αττικής (1936-56)». Για περισσότερες πληροφορίες μπορείς να επικοινωνήσεις στο email του: [email protected].

Διάβασε πρώτος όλα τα θέματα του iPop.gr στο Google News

Το άρθρο Υπάρχουν καταφύγια πολέμου στην Ελλάδα; Πώς μπορούν να σε προστατέψουν σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης; εμφανίζεται στο iPop.