«Ο Μοντερνιστής κριτικός Νικόλας Κάλας. Μια ποιητική εικόνων, ρημάτων, πραγμάτων»: γράφει η Αλεξάνδρα Δεληγιώργη

ΜΙΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ, ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

«Στην τέχνη, η μετριότητα είναι χειρότερη από την αδικία»
Νικόλας Κάλας

Το 2018 συμπληρώθηκαν τριάντα χρόνια από τον θάνατο του ποιητή και κριτικού Νικόλα Κάλα. Θέλοντας να τιμήσω τη μνήμη του, όπως γίνεται σε επετείους, ιωβηλαία κ.λπ., άφησα την εργασία πάνω στο νέο μου μυθιστόρημα και στρώθηκα, εκείνο το μοναχικό καλοκαίρι του 2017, στη συγγραφή ενός ακόμη βιβλίου για τον μοντερνιστή κριτικό Νικόλα Κάλα, με το νέο υλικό που είχε προκύψει από τη μελέτη του έργου του.

Πίστευα και εξακολουθώ να πιστεύω ότι ο τρόπος της σκέψης του, οι ιδέες και η κρίση του, ενώ μας ανοίγουν δρόμους και είναι, επομένως, πολύτιμες, εξακολουθούν να μένουν άγνωστες. Ανέλαβα έτσι, την αποκρυπτογράφηση και ερμηνεία των ιδεών του με σκοπό να τις κάνω προσιτές στον Έλληνα αναγνώστη.

Έτσι, το 2018, εκδόθηκε το δοκίμιο Ο μοντερνιστής κριτικός Νικόλας όπου εστιάζω τον φακό μου στους λόγους για τους οποίους φεύγει από την Ελλάδα για να εγκατασταθεί, με ενδιάμεσους σταθμούς το Παρίσι και τη Λισαβόνα, στη Νέα Υόρκη και βέβαια, στον τρόπο με τον οποίο διευρύνει τον ορίζοντα του σουρεαλισμού, μελετώντας Ιστορία της Τέχνης, κείμενα του Μαρξ και ψυχανάλυση, Ανθρωπολογία, Μορφολογία και Αισθητική. Επιχειρώ έτσι να φωτίσω τη φιλοσοφία που στηρίζει το μοντέλο ανάλυσης και κριτικής αποτίμησης των ποιητικών και εικαστικών έργων που μας άφησε.

Στα δώδεκα κεφάλαια του δοκιμίου, συνθέτω, ψηφίδα με ψηφίδα, ιδέες και κρίσεις που ανακάλυψα στα ερμητικά κείμενα που δημοσίευε ο Κάλας σε περιοδικά τέχνης, στην εβδομαδιαία -εμβληματική για τις δεκαετίες του ’70 και του ’80− εφημερίδα της Νέας Υόρκης Village Voice και στα βιβλία του. Χρειαζόταν να φτιάξω ένα δικό μου ψηφιδωτό που θα φανέρωνε τη συνολική εικόνα της ποιητικής του και να την ερμηνεύσω με τρόπο που ο αναγνώστης να καταλάβει τι είναι η τέχνη για τον Νικόλα Κάλα, ποιο ρόλο παίζει η Ιστορία μέσα στην οποία δημιουργείται, τι ακριβώς είναι η ανθρώπινη ύπαρξη και τι η ελευθερία που απαιτεί η καλλιτεχνική δημιουργία στην οποία επίμονα αναφέρεται.

Επιχείρησα έτσι να φωτίσω τη σχέση του Νικόλα Κάλα με την ευρωπαϊκή τέχνη και ειδικότερα με το μπαρόκ, τον ρομαντισμό και τον σουρεαλισμό, που αποτελούν σταθερές της ευρωπαϊκής κουλτούρας, όπως και τη σχέση του με τον αρχαιοελληνικό και βυζαντινό πολιτισμό, και τη δική μας πολιτισμική παράδοση και παιδεία.

Τώρα, περιμένω τον κριτικό να κρίνει τη μελέτη μου, πράγμα που θα τόνωνε το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού για να τη διαβάσει και να παρακολουθήσει τα κριτικά κείμενα που μας άφησε ο Νικόλας Κάλας.

Επειδή το θέμα του βιβλίου είναι η λογοτεχνική και η εικαστική κριτική, και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζει ο Νικόλας Κάλας την κριτική των έργων τέχνης, είτε πρόκειται για μυθιστορήματα και διηγήματα είτε για πίνακες ή γλυπτά, μου δίνεται εδώ η ευκαιρία να πω ότι συμβάλλει στη συγκρότηση δόκιμων και εμπνευσμένων κριτικών, κατάλληλων να μιλήσουν με επάρκεια και ευστοχία για τη λογοτεχνική, τη δοκιμιακή και την εικαστική δημιουργία. Χωρίς τέτοιους κριτικούς, η τέχνη και ιδίως η λογοτεχνία που απασχολεί ευρύτερα το κοινό, με τη ροπή μας στην ευκολία, απειλείται να θαφτεί στο τέλμα μιας δήθεν γνώσης και ευαισθησίας.

Αλεξάνδρα Δεληγιώργη

Η μελέτη της Αλεξάνδρας Δεληγιώργη με τίτλο Ο Μοντερνιστής κριτικός Νικόλας Κάλας. Μια ποιητική εικόνων, ρημάτων, πραγμάτων κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Αρμός (σελ.:235, τιμή: €14,00).

Έλληνας ποιητής και κριτικός, ο Νίκος Καλαμάρης (1907-1988) γνωστός, αργότερα, ως Νικόλας Κάλας, τάραξε με το ρηξικέλευθο πνεύμα του τα νερά των ελληνικών γραμμάτων στη δεκαετία του 1930. Με τα ποιήματα που δημοσίευσε με το ψευδώνυμο Νικήτας Ράντος και με την κριτική που άσκησε με το ψευδώνυμο Μιχάλης Σπιέρος, εγκαινιάζει ένα νεωτεριστικό πνεύμα με το οποίο επιχείρησε να ανανεώσει τον λογοτεχνικό κανόνα και τη σχέση με την παράδοση.

Με τον ξεριζωμό του από την Ελλάδα, το 1937, έζησε για ένα διάστημα στο Παρίσι, όπου εξέδωσε στα γαλλικά τα Foyers d’incendie (1938), βιβλίο για το οποίο ο Μπρετόν τον συγκαταλέγει στους σημαντικότερους διανοητές του υπερρεαλισμού, στην Ευρώπη του Μεσοπολέμου. Στη Νέα Υόρκη όπου εγκαταστάθηκε το 1940 και έζησε μέχρι τον θάνατό του, επιμελήθηκε εκθέσεις έργων ζωγραφικής της νεοϋορκέζικης πρωτοπορίας, δίδαξε στο Πανεπιστήμιο Fairleigh Dickinson, συνεργάστηκε με έγκριτα περιοδικά τέχνης και δεν έπαψε να γράφει ποίηση στα ελληνικά. Τόσο οι ποιητικές συλλογές του όσο και τα κριτικά κείμενά του Εστίες πυρκαϊάς, Η Τέχνη την εποχή της διακύβευσης, Surrealism Pro and Con, Ιcons and Images, Transfigurations, αποτελούν ανεξίτηλη παρακαταθήκη για τους ποιητές, ζωγράφους και κριτικούς της τέχνης και της λογοτεχνίας αυτού του νέου αιώνα.

Απόσπασμα από το βιβλίο

Σήμερα, με αντιστάθμισμα στην υποχώρησή της το δημοσιογραφικό σχόλιο, η κριτική της τέχνης και της λογοτεχνίας περνά από τις συμπληγάδες του ακαδημαϊσμού και του λαϊκισμού που αδυνατούν να αναδείξουν τη σημασία της. Αποτέλεσμα είναι η υπόθεση “τέχνες και γράμματα” να χάνει κι αυτή τη σπουδαιότητά της και τον ρόλο που μπορεί να παίξει, στη φάση εντατικής τεχνοποίησης και παγκοσμιοποίησης. Την ίδια στιγμή, η λογοτεχνία που αντιστέκεται στους παραδεδομένους εμπειρικούς, φορμαλιστικούς ή δομιστικούς τρόπους, κινδυνεύει να γίνει είδος υπό εξαφάνιση, λόγω των εμποδίων που συναντά ο αναγνώστης στην πρόσβασή της.

Σε ζοφερούς καιρούς όπου η σύγχυση και η παραφθορά συναγωνίζονται ποια θα κάνει το μεγαλύτερο κακό, η διάσωση της ελληνικής λογοτεχνίας εξαρτάται από τη δημιουργία έργων που σπάνε το σύνορο της πανάρχαιας πλην όμως μειονοτικής γλώσσας μας και τη σώζουν από την τύχη που είχαν, άλλοτε, οι τοπικές διάλεκτοι, μέσα της.

Αλλά ποίηση και πεζογραφία που καινοτομούν ή μεταμορφώνουν τις κατεστημένες μορφές δεν μπορούν να γραφτούν ερήμην μιας εγνωσμένης κριτικής, που κι αυτή είναι αδύνατη, χωρίς την ευρύτερη θεωρητική κατάρτιση, την ευαισθησία και την καλλιέργεια βάθους του κριτικού. Αυτό το κενό δεν μπορεί να καλυφθεί με την αναδρομή σε παλιότερους τρόπους όπως με τη μετατόπιση της θεματικής από την ουσία στη μορφή ή με την επαναφορά της ρίμας έναντι του ρυθμού, με τις οποίες, μια ρηχή ή ατελής ποίηση προσπαθεί να κρύψει τη νοηματική δυσπραγία της.

Ο Νικόλας Κάλας που χαρακτηρίσθηκε ως αρχέτυπο υπερρεαλιστή κριτικού, αλλά με το κράμα γνωστικής και μυστικής εμπειρίας, βαθύνοιας και ενορατικής έκλαμψης, ελευθερίας και τόλμης, προκλητικής και αφυπνιστικής ειρωνείας που σφραγίζει το έργο του, είναι ορθότερο να θεωρηθεί ως μοντερνιστής κριτικός. Πράγμα που βεβαιώνει η ποίηση και η κριτική του.

Τα δοκίμια του Νικόλα Κάλα, καθώς διατρέχουν τη μοντερνικότητα, με όχημα τον μοντερνισμό, εντοπίζουν και αναδεικνύουν τόπους, όπου, έρωτας και αγάπη, ποιητικότητα και ελευθερία μας βοηθούν, περισσότερο από όσο στο παρελθόν, να ξαναβρούμε προσανατολισμό και κατεύθυνση. Γιατί από μόνα τους, ούτε το δημοτικό τραγούδι ούτε η ρομποτική μπορούν να μας σώσουν. Χωριστά το ένα από το άλλο, μόνον σε αδιέξοδες πολώσεις μας οδηγούν.

Η Αλεξάνδρα Δεληγιώργη γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και δίδαξε σύγχρονη φιλοσοφία ως καθηγήτρια στο Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής του Α.Π.Θ. Ζει στην Αθήνα. Έχει εκδώσει μυθιστορήματα, διηγήματα, δοκίμια και φιλοσοφικές μελέτες. Τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου 1998 για το Ά-νοστον ήμαρ (εκδ. Άγρα, 1997) και με το βραβείο Νίκου Θέμελη 2012, για το μυθιστόρημά της Τρυφερός σύντροφος (εκδ. Άγρα, 2011). Το μυθιστόρημα Γυναίκες ή σκοτεινή ύλη (εκδ. Κέδρος, 2004) μεταφράστηκε στα ισπανικά, ενώ το βιβλίο Ανέστιος. Ημερολόγια (εκδ. Άγρα, 2014) συμπεριλήφθηκε στη βραχεία λίστα για το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος. Άρθρα της δημοσιεύονται σε λογοτεχνικά και φιλοσοφικά περιοδικά και στον ημερήσιο τύπο.

www.ert.gr