Η ξεχασμένη γλώσσα των παραμυθιών – Video με αφηγήσεις

Την τέχνη της προφορικής αφήγησης, που συνεχίζεται από τον Όμηρο και τον Αίσωπο μέχρι τους τελευταίους κρίκους της λαϊκής μας παράδοσης, προσπαθεί να αναβιώσει ο ιστορητής-παραμυθάς Στέλιος Πελασγός, δρ Παιδαγωγικής, συγγραφέας και καλλιτεχνικός διευθυντής Διεθνούς Φεστιβάλ αφήγησης Κοζάνης και Αθηνών. Στο άρθρο του στη Ραδιοτηλεόραση, μας μιλάει για την ξεχασμένη γλώσσα των παραμυθιών. Και, όπως λέει ο ίδιος, φαντάζεστε ποιοι λένε τις καλύτερες ιστορίες;

Μια γλώσσα που έγινε ξένη

Υπάρχει μια γλώσσα που κάποτε όλοι μας μιλήσαμε, μα τώρα την έχουμε ξεχάσει και είναι για μας σαν ξένη. Μια γλώσσα που ακόμα μιλούν τα παιδιά μα όχι οι ενήλικες. Παλαιότερα τη μιλούσαν όλοι, μικροί και μεγάλοι, αλλά τώρα, ακόμα και οι τελευταίοι γέροντες και γερόντισσες που τη μιλούν, ντρέπονται να το ομολογήσουν και να τη μιλήσουνε μπροστά σε κόσμο.

Η άγνοια αυτής της γλώσσας μάς δυσκολεύει να συνεννοηθούμε με τα παιδιά μας και οδηγεί σε παρεξηγήσεις, σύγχυση και διαταράσσει την ψυχική επικοινωνία μας. Λέει, για παράδειγμα, ένα παιδί «λύκος» και εμείς νομίζουμε πως μιλάει για το αγρίμι των βουνών, λέει «σκοτάδι» και νομίζουμε πως εννοεί τη νύχτα, λέει «θέλω να γίνω βασιλιάς» κι εμείς νομίζουμε πως πάσχει από μεγαλομανία ή κατάγεται από φιλομοναρχική οικογένεια. Δεν μιλούμε τη γλώσσα του.

Ο Έριχ Φρομ ονόμαζε ξεχασμένη γλώσσα τη γλώσσα των συμβόλων. Είναι η γλώσσα των θεών και των δαιμόνων, των ηρώων και των τεράτων, η γλώσσα των παιδιών και των προφορικών λαϊκών παραδόσεων. Είναι παγκόσμια και μιλιέται από όλους τους λαούς με μικρές παραλλαγές που σχηματίζουν τοπικές διαλέκτους. Ο Κ. Γκ. Γιουνγκ απέδειξε πως η γνώση αυτής της γλώσσας είναι έμφυτη και αποτελεί κληρονομιά κάθε ανθρώπινου όντος καλά φυλαγμένη στο «συλλογικό ασυνείδητο».

Ξεχάσαμε αυτή την ιερή γλώσσα και δεν μπορούμε να καταλάβουμε τα παιδιά μας και να τα βοηθήσουμε να εκφράσουνε τους φόβους και τις επιθυμίες τους με αυτήν. Δεν τα οδηγούμε καν να γνωρίσουν τα έργα των προγόνων τους που είναι γραμμένα σε αυτή τη γλώσσα για να κατανοήσουν την τεράστια αξία που έχει αυτή η γλώσσα που ήδη μιλούν.

Αφού και μεις είμαστε ανίκανοι και ανίσχυροι να καταλάβουμε τι λεει εκείνη η φωνή που εξακολουθεί να μας μιλά μέσα στη νύχτα. Στο σκοτάδι βλέπουμε άλογα και μαχαίρια, σκάλες και κλειδιά, πετούμε, ανεβαίνουμε σε βουνά ή βυθιζόμαστε. Ξυπνούμε το πρωί και νιώθουμε πως κάποιος κάτι πολύτιμο μας ψιθύρισε, μια συμβουλή αινιγματική, καθοριστική για τη ζωή μας που όμως δεν κατανοούμε γιατί είναι ειπωμένη στην ξένη αυτή γλώσσα.

Υπάρχει, λοιπόν, κάποιο φροντιστήριο ξένων γλωσσών που να μπορεί να πάει κανείς να ξαναθυμηθεί τη γλώσσα αυτή; Υπάρχουνε λεξικά και βοηθήματα, κάποια μέθοδος εκμάθησης;

Το λαϊκό παραμύθι

Υπάρχει ένα προφορικό λογοτεχνικό έργο που είναι συνάμα και λεξικό και μέθοδος εκμάθησης αυτής της ιερής γλώσσας. Είναι το λαϊκό παραμύθι, απ’ όπου κανείς μπορεί να ξεκινήσει για να γνωρίσει αργότερα τους θρύλους, τη μυθολογία και τα αρχαία (Γκιλγκαμές, Ιλιάδα) και μεσαιωνικά (ακριτικά, παραλογές) έμμετρα έπη αλλά και τα αινίγματα, τις παροιμίες, τις ευτράπελες ιστορίες και τους παροιμιόμυθους. Πού να βρεις, όμως, το λαϊκό παραμύθι; Το διαβάζουμε γραμμένο σε βιβλία και κρατά μονάχα ένα λεπτό άρωμα νοσταλγίας, σαν μυρωδιά από το αγαπημένο φαγητό των παιδικών μας χρόνων, όπως μόνο η γιαγιά μας ήξερε να μαγειρεύει. Το ξαναδιαβάζουμε και μένει μόνο η αίσθηση του ακατανόητου που έχουμε στην ανάμνηση ενός έντονου ονείρου μας. Γοητευόμαστε, μα τι σημαίνει δεν νιώθουμε.

Πώς να καταλάβεις ένα ζωντανό πλάσμα όταν το δεις βαλσαμωμένο; Σαν το ταριχευμένο πουλί ανασύρει μια βαθιά θλίψη και νοσταλγία για την ομορφιά του πετάγματος και του κελαηδήματος. Έτσι είναι η προφορική λογοτεχνία μέσα στα βιβλία. Βαλσαμωμένα παραμύθια, ταριχευμένοι θρύλοι και παστά αινίγματα.

Οι προφορικές ιστορίες είναι ζωντανές μόνο μέσα στο σώμα του παραμυθά. Αυτός μιλά την ξεχασμένη γλώσσα. H ζωή του αληθινού παραμυθά είναι κομμάτι του παραμυθιού και βλέπει και μιλά και συμπονά τα πλάσματα που ενσαρκώνει και το φτωχό παλικάρι και τη μάγισσα και τον λύκο και την αλεπού.

Ο παραμυθάς

Μια στερεότυπη εικόνα για το πρόσωπο του παραμυθά μάς κληρονομήθηκε από τον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα, τους Γάλλους και τις Γαλλίδες αυλικούς μεταγραφείς-συγγραφείς παραμυθιών αλλά και τη μόδα της εποχής του Ρομαντισμού των συλλεκτών των «εθνικών» λαϊκών παραμυθιών. Το στερεότυπο περιγράφει τους λαϊκούς αφηγητές ως αγράμματες γιαγιάδες που αφηγούνται στα παιδιά της οικογένειας. Το λανθασμένο αυτό στερεότυπο αναπαράγει και ο υπέροχος πίνακας του Ν. Γύζη «Το παραμύθι της γιαγιάς», που υποκύπτει στα πρότυπα της γερμανικής ηθογραφίας.

Αν και στην Ελλάδα ελάχιστα έχει ερευνηθεί το πρόσωπο του λαϊκού αφηγητή, από τις αποσπασματικές μαρτυρίες και ενθυμίσεις μπορούμε να συμπεράνουμε πως και το ακροατήριο δεν ήταν κυρίως παιδιά και η αφηγήτρια δεν ήταν πάντα γυναίκα αλλά και ότι υπήρχαν και νεαροί αφηγητές. Η προφορική αφήγηση ήταν αισθητικό και πνευματικό γεγονός για όλη την κοινότητα του χωριού με ορισμένο τόπο, χρόνο και τυπικό και τα πρόσωπα των παραμυθάδων ήταν πολλά και ποικίλα (μέχρι και στα πληρώματα των ιστιοφόρων καραβιών συναντούμε επαγγελματίες παραμυθάδες όπως απέδειξε ο καθηγητής Δ. Λουκάτος).

Η στερεότυπη εικόνα της γιαγιάς που διηγείται στα εγγόνια δεν ανταποκρίνεται στο αληθινό πρόσωπο μήτε των λαϊκών αφηγητών της παράδοσης μήτε των σύγχρονων ιστορητών, των νέων παραμυθάδων.

Ποιο είναι, όμως, αυτό το νέο φρούτο, ο ιστορητής;

Δεν είναι ούτε τόσο νέο, ούτε τόσο φρούτο.

Ας μου επιτραπεί εδώ η ιστορία μου να γίνει λίγο προσωπική, αφού είμαι ο πρώτος Ελληνας ιστορητής, επαγγελματίας παραμυθάς από το 1990.

Ο σύγχρονος προφορικός λογοτέχνης, ο ιστορητής

Στα τέλη της δεκαετίας του ’80 γνώρισα στη Γαλλία το κίνημα της αναβίωσης της τέχνης της προφορικής αφήγησης και μαγεύτηκα. Επαγγελματίες παραμυθάδες, άνδρες ή γυναίκες, αφηγούνταν με τη μεγαλύτερη δυνατή λιτότητα σε ενήλικο κοινό λαϊκές ιστορίες χρησιμοποιώντας την ξεχασμένη γλώσσα. Προέρχονταν από τέσσερις διαφορετικούς επαγγελματικούς χώρους, την παιδαγωγική, το θέατρο, τη γραπτή λογοτεχνία ή την ψυχοθεραπεία, τους οποίους είχαν εγκαταλείψει πιστεύοντας πως με την προφορική αφήγηση υπηρετούσαν με μεγαλύτερη επιτυχία τους σκοπούς των προηγούμενων επαγγελμάτων τους.

Αποφάσισα να υπακούσω στο σημαδιακό κάλεσμα και να χρησιμοποιήσω την κληρονομιά της γιαγιάς μου, αφού είχα συλλέξει γνώση από τους τέσσερις παραπάνω τομείς. Εγκατέλειψα την Αθήνα και εγκαταστάθηκα στην επαρχία αναζητώντας ένα αγνό κοινό, που θα ένιωθε την αφήγηση του παραμυθιού χωρίς να νομίζει πως πρόκειται για «πρωτοποριακή θεατρική πρόταση» αλλά και τις συνθήκες που κλωσσούν τα παραμύθια, τη σιωπή και το σκοτάδι. Από το 1990, στον Βόλο, δημιούργησα βιωματικά εργαστήρια προφορικής αφήγησης και μυθοπλασίας για ενήλικες και άλλα για παιδιά και άρχισα να αφηγούμαι σε αποσπερίδες, σε βραδιές παραμυθιών. Τον χειμώνα του 1995 συνδιοργανώσαμε με τον Απόστολο Κ. Δοξιάδη στο Ιδρυμα Γουλανδρή-Χορν τις εκδηλώσεις «Άκου μια ιστορία», όπου μίλησαν για την αναβίωση της αφήγησης και διηγήθηκαν παραμυθάδες απ’ όλον τον κόσμο. Το 2005 ολοκλήρωσα τη διδακτορική μου έρευνα για την ανάπτυξη της πολλαπλής νοημοσύνης μέσω της προφορικής αφήγησης και από το 2008 το ΔΗΠΕΘΕ Κοζάνης μού ανέθεσε τη διοργάνωση διεθνούς φεστιβάλ αφήγησης και τεχνών του λόγου, έτσι ώστε το ελληνικό κοινό να γνωρίσει τους μεγαλύτερους παραμυθάδες απ’ όλο τον κόσμο αλλά και αντίστοιχους Ελληνες καλλιτέχνες. Στην Αθήνα, από το 2012 διοργανώνουμε κάθε χρόνο Διεθνές Φεστιβάλ Αφήγησης και Κουκλοθέατρου στο Θέατρο Μαιρηβή (www.mairivi.gr).

Ταξιδεύω σε όλη την Ελλάδα, την Κύπρο και την Ευρώπη δίνοντας «παραστάσεις» αφήγησης για ενήλικες ή παιδιά και διδάσκοντας την τέχνη του παραμυθά και την ξεχασμένη γλώσσα. Παράλληλα δημιουργώ και εργαστήρια για ειδικές ομάδες (παιδιά με ειδικές ανάγκες, τρίτη ηλικία, πρώην χρήστες εξαρτητικών ουσιών κ.ά.).

Τώρα πια ζω μισή βδομάδα στην Αθήνα και μισή στο Πήλιο. Παντού γυρνάω και δίνω παραστάσεις «ξεχασμένης γλώσσας» σε σχολεία, θέατρα ή πολιτιστικούς συλλόγους ή σεμινάρια όπου διδάσκω την ξεχασμένη γλώσσα στο Μουσείο Συναισθημάτων και στο εργαστήρι Μαιρηβή, και με ιδιαίτερα μαθήματα παραμυθοπλεκτικής.

Και φαντάζεστε ποιοι λένε τις καλύτερες ιστορίες; Αυτοί που μιλούν την ξεχασμένη γλώσσα καλύτερα από όλους μας: Τα παιδιά!

Ο φόβος και το παραμύθι

Η παράσταση προφορικής αφήγησης «Μην φοβάσαι. Παραμύθια για να νικήσεις τον φόβο» περιοδεύει εδώ και κάμποσα χρόνια σε όλη την Ελλάδα σε θέατρα, σχολεία και λογοτεχνικά καφενεία και συνοδεύεται από τα εργαστήριά μου για την αντιμετώπιση του φόβου μέσα από το λαϊκό παραμύθι. Η παράσταση έχει παραλλαγές που προσαρμόζονται από την προσχολική ως την ενήλικη ηλικία και έχει γεννήσει ήδη μια δεύτερη παράσταση με τίτλο «Σκιάχτρα και φόβητρα, μάγισσες και λύκοι». Η αντιμετώπιση του φόβου είναι στη σημερινή τρομαγμένη Ελλάδα ζήτημα ψυχικής επιβίωσης, αφού πολλοί είναι αυτοί που προσπαθούν να μας τρομοκρατήσουν για να μας χειραγωγήσουν. Οι λαϊκές ιστορίες προσφέρουν ευφάνταστες, ποιητικές και αστείες απαντήσεις για να πάψουμε να φοβόμαστε εμείς και τα παιδιά μας.

Στέλιος Πελασγός, ιστορητής-παραμυθάς, δρ Παιδαγωγικής, συγγραφέας και καλλιτεχνικός διευθυντής Διεθνούς Φεστιβάλ αφήγησης Κοζάνης και Αθηνών.