Βιβλιοκριτική / Aλέξανδρος Μασσαβέτας : Μικρά Ασία, Το παλίμψηστο της μνήμης

Ονόματα που σε άλλες εποχές είχαν περιεχόμενο συγκεκριμένο και αναμφισβήτητο το δυσβάστακτο βάρος της Ιστορίας αντί να τα συνθλίψει τα γιγάντωσε. Όπως και εκείνο της Σμύρνης, έτσι και το όνομα της Ιωνίας έχει ξεφύγει από τα όρια της χώρας που γέννησε τον πιο λαμπρό πολιτισμό της ελληνικής Μικράς Ασίας.

Ως Ιωνία αναφέρεται συχνά (και εσφαλμένα) ολόκληρη η παραλία του Αιγαίου από την Τρωάδα ως τη Λυκία. Η διόγκωση αυτή του ονόματός της οφείλεται

στο βαθύ αποτύπωμα που οι αρχαίοι καρποί της άφησαν στην παγκόσμια Ιστορία. Η μικρή αυτή περιοχή έγινε συνώνυμο του Ελληνισμού στην Ασία, τόσο στην αρχαιότητα όσο και πολύ πρόσφατα, όταν φιλοξένησε τη μεγαλύτερη αστική κοινότητα Μικρασιατών Ελλήνων της Ανατολής, εκείνη της Σμύρνης.

Nίκαια. Βυθισμένη μέχρι τη μέση η ρωμαϊκή αψίδα της Πύλης Κωνσταντινουπόλεως

Ο Αλέξανδρος Μασσαβέτας, γνωστός από το εξαιρετικό βιβλίο του Κωνσταντινούπολη: Η Πόλη των Απόντων (Κρατικό Βραβείο Χρονικού-Μαρτυρίας, 2012), ξεκίνησε τα ταξίδια του στη δυτική Μικρά Ασία το 2003, μετά την εγκατάστασή του στην Κωνσταντινούπολη. Αν και οι πρώτες εικόνες της τσιμεντένιας αθλιότητας του Κουσάντασι και του Μάρμαρις ήταν απογοητευτικές, εντούτοις αρχικά απομυθοποίησαν όσες εικόνες είχε δημιουργήσει από οικογενειακές αφηγήσεις και τον οδήγησαν σε ερευνητική-περιηγητική αποστασιοποίηση.

Σταδιακά ανακάλυψε τους θησαυρούς και τις ιστορίες που έκρυβε η μεγάλη χερσόνησος πέρα από τα κακοποιημένα θέρετρα μαζικού τουρισμού και τις τσιμεντουπόλεις που τη βεβήλωσαν. Από τα αλλεπάλληλα ταξίδια του προέκυψε το βιβλίο Μικρά Ασία, Το παλίμψηστο της μνήμης, που είναι μια περιήγηση στην ιστορία και το σήμερα της Βιθυνίας, της Αιολίδος, της Σμύρνης και της Ιωνίας.

Βουρλά. Παλιό σπίτι στην ελληνική συνοικία.

Το βιβλίο του –αρχή μιας μακράς ανασκαφής της μικρασιατικής μνήμης– καλύπτει τη νότια ακτή της Προποντίδας και τα παράλια του Αιγαίου και αποτελεί τον πρώτο τόμο μιας τριλογίας που θα επεκταθεί σε ολόκληρη τη σπαρμένη από μνήμες Μικρά Ασία.

Ο Μασσαβέτας ξεκινάει την περιπλάνησή του από τη Βιθυνία και τη Μυσία, εστιάζοντας στις μνήμες και στα χνάρια της Ρωμανίας και ανασταίνοντας το χαμένο εθνοτικό ψηφιδωτό της περιοχής. Συνεχίζει στην Αιολίδα, εστιάζοντας στο Αϊβαλί και στην Πέργαμο. Στην τσιμεντένια Σμύρνη καταγράφει τη ζώσα ιστορία μέσα από τις μαρτυρίες των τελευταίων Λεβαντίνων και Εβραίων της πόλης, αλλά και τις τελευταίες ηλικιωμένες φωνές της σμυρναίικης διαλέκτου. Κατηφορίζοντας τα παράλια του Αιγαίου, ο Μασσαβέτας διασχίζει την Ιωνία, καταλήγοντας στα ερειπωμένα μοναστήρια της λίμνης Μπάφα και του Λάτμου, του γρανιτένιου όρους με τα απόκοσμα τοπία.

Σμύρνη. Η προβλήτα Πασαπόρ του εσωτερικού λιμένος με το κτίριο των διαβατηρίων.

Η κατόπτευση του χώρου δίνει αφορμή για μια ανασκαφή της μνήμης περισσότερων πολιτισμών και εποχών, σε μέρη όπου το παρελθόν βαραίνει πολλές φορές ασφυκτικά. Εδώ η Ιστορία μοιάζει με δυσανάγνωστο παλίμψηστο, όπου ο κάθε κατακτητής προσπάθησε να θάψει τη μνήμη των προκατόχων του επιβάλλοντας τη δική του αφήγηση.

Η αναμόχλευση της ιστορίας εμπλουτίζεται με τις προσωπικές μνήμες των συνταξιδιωτών του συγγραφέα, όπως του Ακύλα Μήλλα (Βιθυνία και Μυσία), της Κριστιάνε Σλάιτσερ (Αιολίς), της Αθηνάς Καζολέα και του Αχιλλέα Χατζηκωνσταντίνου (Σμύρνη) και των Κώστα Σταματόπουλου και Στάθη Τρύφωνα (Ιωνία), αλλά και τις διηγήσεις των πολλών προσώπων που συναντούν καθ’ οδόν. Ο Αλέξανδρος Μασσαβέτας συνδυάζει την ταξιδιωτική αφήγηση, την προσωπική αποτύπωση εντυπώσεων, σκέψεων και συναισθημάτων, τη γεωγραφική και την ιστορική προσέγγιση σε ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα.

Aλέξανδρος Μασσαβέτας,
Μικρά Ασία, Το παλίμψηστο της μνήμης,
Εκδόσεις Πατάκη, 2015, σελ.:760