O στενός διάδρομος της ελευθερίας

Του ΑΧΙΛΛΕΑ ΠΑΠΑΡΣΕΝΟΥ*DARON ACEMOGLU 
& JAMES ROBINSON
The Narrow Corridor. States, Societies and the Fate of Liberty
εκδ. Penguin, 2019, σελ. 558

Ο Ντάρον Ατζέμογλου, καθηγητής Οικονομικών στο ΜΙΤ και ο Τζέιμς Ρόμπινσον, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου έγιναν διεθνώς γνωστοί το 2012 με το μπεστ σέλερ «Γιατί αποτυγχάνουν

τα έθνη», στο οποίο υποστήριξαν ότι ο καθοριστικός παράγων για την επιτυχία και ευημερία ενός έθνους είναι η υιοθέτηση ανοικτών και χωρίς αποκλεισμούς πολιτικών και οικονομικών θεσμών και όχι η γεωγραφία, το κλίμα ή η κουλτούρα. Τώρα με ένα νέο φιλόδοξο βιβλίο τους εξηγούν γιατί σε μερικά κράτη ευδοκιμεί η φιλελεύθερη δημοκρατία, ενώ άλλα διολισθαίνουν προς τον δεσποτισμό και την αναρχία. Χρησιμοποιώντας πλήθος παραδειγμάτων από ιστορικές περιόδους και γεωγραφικές περιοχές επιχειρηματολογούν ότι η ελευθερία ανθεί σε έναν «στενό διάδρομο», υπό την προστασία μιας ισχυρής κοινωνίας των πολιτών και ενός ισχυρού, αποτελεσματικού και κοινωνικά ευαίσθητου κράτους, για να αποφύγει τις συμπληγάδες του δεσποτισμού και της αναρχίας. Η παραμονή στον στενό και εύθραυστο διάδρομο της ελευθερίας και της δημοκρατίας απαιτεί συνεχή εγρήγορση και αγώνες και το ζητούμενο στον ανταγωνισμό κράτους και κοινωνίας είναι να βρεθεί μία λεπτή ισορροπία ισχύος μεταξύ των δύο.

Το κράτος Λεβιάθαν

Ανατρέχοντας στο κράτος Λεβιάθαν από το κλασικό έργο του Αγγλου πολιτικού φιλοσόφου Τόμας Χομπς το 1651, οι συγγραφείς περιγράφουν πως ο «Δεσποτικός Λεβιάθαν» και ο «Απών Λεβιάθαν» οδηγούν στον αυταρχισμό και στην ακυβερνησία αντίστοιχα, ενώ με τον «Δεσμώτη Λεβιάθαν» το κράτος αναλαμβάνει μεγαλύτερο ρόλο, που περιορίζεται όμως από ελέγχους που επιβάλλει η κοινωνία, όπως συνέβη για πρώτη φορά στην αρχαία Αθήνα με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα και του Κλεισθένη, ή στην Αμερική από τους πατέρες της ανεξαρτησίας. Η τύχη όμως της ελευθερίας δεν εξαρτάται μόνο από ένα σοφό σύστημα ελέγχων και ισορροπιών, αλλά και από τη διεκδικητική κινητοποίηση της κοινωνίας. Οταν χαλάρωσε το «κλουβί» των κανόνων, παραδόσεων και εθίμων που περιόριζαν την οικονομική και κοινωνική πρόοδο για μία χιλιετία, προέκυψαν ευκαιρίες και κίνητρα για την απελευθέρωση των δημιουργικών δυνάμεων, που άνοιξαν τον δρόμο στη Βιομηχανική Επανάσταση και την ευημερία.

Στο βιβλίο εξιστορούνται διάφορες φάσεις του δεσποτικού Λεβιάθαν στην Κίνα και στη Ρωσία, καθώς και το περιοριστικό «κλουβί των κανόνων», που επέβαλε το σύστημα της κάστας στην Ινδία. Στη Μέση Ανατολή αυτό το «κλουβί» έχει λάβει ασφυκτικές διαστάσεις, ιδιαίτερα στη Σαουδική Αραβία, με τη συμμαχία ουαχαμπισμού και αυταρχισμού, ενώ και η Τουρκία διανύει μια νέα φάση δεσποτισμού υπό τον αυταρχικό Ερντογάν. Για πολλά μπορεί να υπερηφανεύεται ο «Δεσμώτης Λεβιάθαν» στη Δυτική Ευρώπη και στην Αμερική, αλλά κηλίδα στην τελευταία αποτελούν η φυλετική προκατάληψη και η αυξανόμενη εισοδηματική ανισότητα. Σε χώρες της Λατινικής Αμερικής και Αφρικής πάλι ένας «Χάρτινος Λεβιάθαν» εμποδίζει τον πολίτη να αντιμετωπίσει την ανάλγητη γραφειοκρατία, την πολιτική πατρωνία και την κραυγαλέα ανισότητα, που επιβάλλει μια καταπιεστική ελίτ.

Οι συγγραφείς κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου από τον λαϊκισμό που καραδοκεί, όταν ο λαός αισθάνεται ότι τα οφέλη από την παγκοσμιοποίηση και τις τεχνολογικές αλλαγές δεν κατανέμονται δίκαια, όταν χάνει την εμπιστοσύνη του στους θεσμούς, με αποτέλεσμα να γίνεται ευάλωτος σε δημαγωγούς, που του υπόσχονται ότι μόνο αυτοί είναι ικανοί να προστατεύσουν τα συμφέροντά του, όπως συμβαίνει σήμερα στην Τουρκία του Ερντογάν, στην Ουγγαρία του Ορμπαν ή στην Αμερική του Τραμπ. Οπως διακήρυττε ο Φραγκλίνος Ρούζβελτ, αληθινή ατομική ελευθερία δεν νοείται χωρίς οικονομική ασφάλεια και ανεξαρτησία και όταν οι άνθρωποι πεινούν ή είναι άνεργοι, γίνονται βορά δημαγωγών και δικτατόρων.

Οι δύο συγγραφείς χρησιμοποιούν πλήθος παραδειγμάτων από ιστορικές περιόδους και γεωγραφικές περιοχές.

Η είσοδος και η παραμονή στον διάδρομο της ελευθερίας δεν είναι ούτε εύκολη ούτε δεδομένη, γιατί απαιτεί συμβιβασμούς, με εγκατάλειψη της ακραίας πόλωσης και του «μηδενικού αθροίσματος» στην πολιτική. Αυτό πέτυχε η Σουηδία μετά τη Μεγάλη Υφεση, όταν ένας ευρύς συνασπισμός εργατών, αγροτών και βιομηχάνων στήριξε τη νέα αρχιτεκτονική του κοινωνικού κράτους, αντίθετα με τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, όπου η ελίτ αντέδρασε αρνητικά στις διεκδικήσεις της κοινωνίας στη λογική του «μηδενικού αθροίσματος», διευκολύνοντας έτσι την επικράτηση του Χίτλερ. Η Γερμανία όμως και η Ιαπωνία μετά τον Πόλεμο, η Χιλή μετά τον Πινοσέτ ή η Νότια Αφρική μετά την κατάρρευση του απαρτχάιντ απέδειξαν ότι η επιστροφή στον στενό διάδρομο είναι εφικτή και όσο διευρύνονται οι δημοκρατικοί και συμμετοχικοί θεσμοί, τόσο αυξάνεται και το εύρος αυτού του διαδρόμου.

Εκκληση για εγρήγορση

Το βιβλίο κλείνει με την έκκληση για διαρκή εγρήγορση και κινητοποίηση των πολιτών υπέρ των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου και του κράτους δικαίου, προσφεύγοντας στο ποίημα του Γερμανού λουθηρανού πάστορα Μάρτιν Νιμόλερ για την κυριαρχία των ναζί στη γερμανική κοινωνία. «Πρώτα ήλθαν για τους σοσιαλιστές και δεν διαμαρτυρήθηκα, γιατί δεν ήμουν σοσιαλιστής. Μετά ήλθαν για τους συνδικαλιστές και δεν διαμαρτυρήθηκα, γιατί δεν ήμουν συνδικαλιστής. Μετά ήλθαν για τους Εβραίους και δεν διαμαρτυρήθηκα, γιατί δεν ήμουν Εβραίος. Μετά ήλθαν για μένα, αλλά δεν είχε απομείνει πλέον κανείς να διαμαρτυρηθεί». 

* Ο κ. Αχιλλέας Παπαρσένος υπηρέτησε ως προϊστάμενος του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας στην ελληνική πρεσβεία της Ουάσιγκτον.DARON ACEMOGLU  & JAMES ROBINSON