Η Μεσογειακή φώκια επιστρέφει στην Αττική

Σε ένα από τα φυσικά περιβάλλοντα που είχε εγκαταλείψει, λόγω της μόλυνσης αλλά και άλλων παραγόντων, φαίνεται να επιστρέφει η μεσογειακή φώκια Monachus monachus, το πιο σπάνιο θαλάσσιο θηλαστικό της Ευρώπης.

Αυτό αναφέρεται σε μια μελέτη από το 2006 έως το 2013 της MOm, εταιρείας για τη Μελέτη και Προστασία της Μεσογειακής Φώκιας μέσω του Δικτύου Διάσωσης και Συλλογής Πληροφοριών, η οποία έχει συγκεντρώσει 296 επιβεβαιωμένες αναφορές παρατήρησης μεσογειακής φώκιας, από τις οποίες οι 19 αφορούσαν σε νεογέννητα άτομα και όλα αυτά στην περιοχή του Αργοσαρωνικού και

Με βάση το γεγονός στην ευρύτερη περιοχή του Αργοσαρωνικού η ανθρώπινη δραστηριότητα είναι κάτι παραπάνω από έντονη, το συγκεκριμένο φαινόμενο αποκτά ιδιαίτερη σημασία, καθώς δείχνει ότι η μεσογειακή φώκια τα τελευταία χρόνια αρχίζει να χρησιμοποιεί ξανά, περιοχές αναπαραγωγής κοντά σε ανθρώπινες δραστηριότητες. Φαίνεται ότι η αλλαγή της στάσης του ανθρώπου απέναντι στα ζώα αυτά (ως αποτέλεσμα και των μακροχρόνιων προσπαθειών περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης του κοινού) έχει αρχίσει να παίζει σημαντικό ρόλο.

Παράλληλα, σημαντικά έργα, όπως ο Βιολογικός Καθαρισμός της Αθήνας μπορούν, όταν γίνονται και λειτουργούν σωστά, να αναστρέψουν αρνητικές συνέπειες για τα θαλάσσια οικοσυστήματα. Σε κάθε περίπτωση, η «επιστροφή» αυτού του σπάνιου ζώου-συμβόλου της Μεσογειακής βιοποικιλότητας, είναι ένα γεγονός που εμπνέει αισιοδοξία, αφού δείχνει ότι ακόμα και μέσα στον τεράστιο πολεοδομικό ιστό της Αθήνας, οι άνθρωποι μπορούν να απολαμβάνουν ένα υγιές θαλάσσιο περιβάλλον. Παράλληλα όμως, γίνεται εμφανής η ανάγκη προστασίας του είδους στην περιοχή και η επίτευξη αρμονικής συνύπαρξής της με τον άνθρωπο.

Η MOm ανέλαβε την πρωτοβουλία και ξεκίνησε τον Μάιο του 2014, το διετούς διάρκειας πρόγραμμα, «Η μεσογειακή φώκια, Monachus monachus, επιστρέφει στις ακτές του Αργοσαρωνικού», με κύριο δωρητή το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος και τη συγχρηματοδότηση του Thalassa Foundation. Στόχος του προγράμματος η επιστημονική έρευνα και καταγραφή του πληθυσμού του είδους στην περιοχή, η ενημέρωση των τοπικών πληθυσμών, μέσα από ένα πλήθος εκπαιδευτικών δράσεων και εκδηλώσεων και η διαμόρφωση διαχειριστικών προτάσεων.

Περιβαλλοντική εκπαίδευση

Στο πλαίσιο του έργου στον Αργοσαρωνικό, θα πραγματοποιηθούν δράσεις για τους μαθητές, αλλά και τους εκπαιδευτικούς. «Μέσα από τα μάτια μιας φώκιας» είναι ο τίτλος του εκπαιδευτικού πακέτου, που θα δημιουργηθεί για παιδιά του νηπιαγωγείου και των δημοτικών σχολείων του συνόλου της περιοχής ενδιαφέροντος. Το εκπαιδευτικό αυτό πακέτο θα παρουσιάζεται στα σχολεία των περιοχών από την ομάδα της MOm, ενώ παράλληλα οι εκπαιδευτικοί θα μπορούν να το δανείζονται για να το παρουσιάσουν οι ίδιοι στους μαθητές τους.

Επιπροσθέτως, η εκπαιδευτική ομάδα της MOm, θα διοργανώσει σεμινάρια για τους εκπαιδευτικούς των σχολείων της περιοχής , σε συνεργασία με τις Διευθύνσεις Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης. Κατά τη διάρκεια των σεμιναρίων, οι εκπαιδευτικοί θα έχουν τη δυνατότητα να δουν αναλυτικά το περιεχόμενο του εκπαιδευτικού πακέτου «Μέσα από τα μάτια μιας φώκιας», καθώς και τον τρόπο εφαρμογής του, ενώ παράλληλα θα ενημερωθούν και για θέματα όπως η βιολογία και οικολογία της μεσογειακής φώκιας, η σχέση της με τον άνθρωπο από τα αρχαία χρόνια, η σημασία της στα θαλάσσια οικοσυστήματα της Ελλάδας και της Μεσογείου.

Ερευνητικές δράσεις

α) Χαρτογράφηση σπηλιών

Η πρώτη χρονικά δράση έρευνας αφορά τον εντοπισμό, τη χαρτογράφηση και την αξιολόγηση των «καταφυγίων» (θαλασσινών σπηλιών) για τη Monachus monachus, στο σύνολο της περιοχής ενδιαφέροντος. Η αξιολόγηση τους γίνεται βάσει επιστημονικών κριτηρίων, τα οποία έχουν διαμορφώσει οι βιολόγοι της MOm και που έχουν γίνει αποδεκτά από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα. Όλα τα δεδομένα που θα προκύψουν από τη δράση αυτή, θα καταχωρηθούν στην ειδικά διαμορφωμένη, γεωαναφερμένη βάση δεδομένων που έχει δημιουργήσει και διατηρεί η MOm. Βασιζόμενοι στα παραπάνω ερευνητικά αποτελέσματα, οι ερευνητές της MOm θέτουν ως στόχο, τον καθορισμό των σημαντικών για το είδος γεωγραφικών περιοχών, μέσα στην ευρύτερη περιοχή του Αργοσαρωνικού Κόλπου.

β) Παρακολούθηση με επισκέψεις και κάμερες

Οι ερευνητές της MOm επισκέπτονται σπηλιές και συγκεντρώνουν πολύτιμα δεδομένα. Στο πλαίσιο της δράσης αυτής πραγματοποιείται η επιστημονική παρακολούθηση των «καταφυγίων» (θαλασσινών σπηλιών), τα οποία θα χαρακτηριστούν ως κατάλληλα για την αναπαραγωγή της μεσογειακής φώκιας. Με υπέρυθρες κάμερες και επισκέψεις στο πεδίο, οι ερευνητές της MOm έχουν στόχο να ανακαλύψουν τον βαθμό χρήσης συγκεκριμένων τοποθεσιών, την καταγραφή νεογέννητων ζώων και τη συλλογή βιολογικού υλικού για γενετική ανάλυση! Επιπλέον, η Ομάδα Διάσωσης της MOm είναι έτοιμη να επέμβει σε περίπτωση ενημέρωσης για την ύπαρξη ζώου σε ανάγκη, είτε με επί τόπου περίθαλψη, είτε με τη μεταφορά του ζώου στο Κέντρο Περίθαλψης και Επανένταξης φωκών της οργάνωσης στην Αλόννησο.

Σχέση φώκιας-αλιείας

Αυτή η πολύ σημαντική δράση έρχεται να λάβει υπόψη της και τον ανθρώπινο παράγοντα, σε συνεργασία με τους κατ’ εξοχήν αρμόδιους, δηλαδή ανθρώπους που αλληλεπιδρούν άμεσα με τη μεσογειακή φώκια, λόγω της επαγγελματικής τους ιδιότητας. Η Ομάδα της MOm θα συλλέξει στοιχεία στο πεδίο, κάνοντας χρήση ειδικά διαμορφωμένου ερωτηματολογίου για όλες τις σχετιζόμενες ομάδες ατόμων που έχουν άμεση αλληλεπίδραση με το είδος (όπως παράκτιοι επαγγελματίες αλιείς, ιχθυοκαλλιεργητές), αλλά και έμμεση (όπως εποπτείες αλιείας, λιμενικές αρχές). Η καταγραφή της σχέσης μεταξύ των παραπάνω αναφερόμενων ομάδων, κυρίως αυτών που έρχονται σε άμεση επαφή με τη Monachus monachus στην περιοχή, θα οδηγήσει στον εντοπισμό προβλημάτων και επιπτώσεων, ενώ στόχο έχει τη συνεργασία με τους αλιείς στην προστασία της μεσογειακής φώκιας, αλλά και του θαλάσσιου περιβάλλοντος εν γένει στην περιοχή.

Εκδηλώσεις για όλους

Σε κάθε σημαντική περιοχή της ευρύτερης περιοχής του Αργοσαρωνικού που θα εξετάσει το πρόγραμμα ερευνητικά, θα διοργανωθεί ανοιχτή εκδήλωση για το κοινό! Ο στόχος είναι να ενημερωθούν κάτοικοι και τοπικοί φορείς των περιοχών, για τη σπουδαιότητα της επιστροφής της μεσογειακής φώκιας στον Αργοσαρωνικό, για το τί σημαίνει αλλά και συνεπάγεται αυτό για το θαλάσσιο περιβάλλον στο οποίο ζουν και δραστηριοποιούνται. Μέσα από οπτικοακουστικό υλικό και παρουσιάσεις από την Ομάδα της MOm, οι συμμετέχοντες θα εμπλακούν σε έναν διάλογο που τους αφορά άμεσα! Η προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος της περιοχής στην οποία ζουν, αλλά και εξειδικευμένες πληροφορίες για το τί πρέπει να κάνω αν συναντήσω μεσογειακή φώκια, ζωντανή ή νεκρή, θα αποτελέσουν τα κύρια θέματα που θα απασχολήσουν τους κατοίκους και θα τους ευαισθητοποιήσουν!

Λίγα λόγια για τη μεσογειακή φώκια

Η μεσογειακή φώκια μοναχός (Monachus monachus), είναι το ένα από τα δύο εναπομείναντα είδη φώκιας μοναχού της οικογένειας των φωκιδών. Κάποτε ήταν εξαπλωμένη σε όλες τις ακτές τις Μεσογείου, της Μαύρης Θάλασσας και του ανατολικού Ατλαντικού. Σήμερα, με αριθμό μικρότερο από 600 ζώα, συγκαταλέγεται στα σπανιότερα και πλέον απειλούμενα ζωικά είδη του πλανήτη και χαρακτηρίζεται ως κρισίμως κινδυνεύον με αφανισμό από την Διεθνή Ένωση Προστασίας της Φύσης. Ο μισός περίπου πληθυσμός, γύρω στα 250-300 άτομα, ζει στην Ελλάδα.

Αίτια μείωσης του πληθυσμού

Η δραματική μείωση του πληθυσμού οφείλεται κυρίως στον ανθρώπινο παράγοντα, από όλες του τις πλευρές. Από την αρχαιότητα κυνηγιόταν για εμπορικούς σκοπούς λόγω του δέρματος και του λίπους της. Οι Ρωμαίοι τις χρησιμοποιούσαν και για ψυχαγωγικούς λόγους στις ρωμαϊκές αρένες. Στο Αιγαίο παλιότερα έφτιαχναν από το δέρμα τους σανδάλια και ζώνες και το λίπος το χρησιμοποιούσαν στην παρασκευή κάποιου μαντζουνιού. Επίσης καταδιώκεται ως βλαβερό ζώο από τους ψαράδες λόγω της ζημιάς που μπορεί να προκαλέσει στα δίχτυα τους όταν μπλεχτεί σ’ αυτά. Η ηθελημένη θανάτωσή τους από τον άνθρωπο στις ελληνικές θάλασσες παραμένει η πρωταρχική αιτία θανάτου για τα ενήλικα άτομα του είδους.

Ο θάνατος φωκών από την παγίδευση τους σε αλιευτικά εργαλεία είναι πολύ συχνό φαινόμενο στις περισσότερες περιοχές εξάπλωσης του είδους. Τα ζώα παγιδεύονται και πνίγονται κυρίως σε στατικά δίχτυα που χρησιμοποιούνται ευρέως από την παράκτια αλιεία. Στοιχεία έρευνας στην Ελλάδα αποδεικνύουν ότι το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα έντονο στα ανήλικα και άρα περισσότερο άπειρα άτομα. Υπεραλίευση και παράνομη αλιεία έχουν οδηγήσει σε σημαντική μείωση τα ιχθυαποθέματα, ώστε οι φώκιες να δυσκολεύονται να εξασφαλίσουν αρκετή τροφή από το φυσικό τους στοιχείο. Παράλληλα, η ραγδαία αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού και η αστικοποίηση μαζί με την άνοδο του παραθαλάσσιου και θαλάσσιου τουρισμού υποβάθμισαν τον βιότοπο της μεσογειακής φώκιας και την εκδίωξαν από τις ανοιχτές παραλίες.

Διατήρηση και προστασία

Σημαντικό βήμα για την προστασία της μεσογειακής φώκιας και των βιοτόπων της αποτέλεσε η ανακήρυξη της περιοχής των Βορείων Σποράδων σε προστατευόμενη και η ίδρυση του Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου Αλοννήσου Βορείων Σποράδων. Καθοριστική υπήρξε η συμβολή της μη κερδοσκοπικής, μη κυβερνητικής οργάνωσης ΜOm /Εταιρία για τη Μελέτη και Προστασία της Μεσογειακής Φώκιας στην οργάνωση και λειτουργία δραστηριοτήτων, όπως η ενημέρωση του κοινού και η παρακολούθηση της κατάστασης του πληθυσμού της Μεσογειακής φώκιας, σε συνεργασία με τις αρμόδιες αρχές. Σύμφωνα με τα στοιχεία του οργανισμού, τουλάχιστον 55 διαφορετικά ενήλικα ζώα έχουν αναγνωριστεί να συχνάζουν στην περιοχή του θαλάσσιου πάρκου, ενώ υπολογίζεται γεννιούνται άλλα οχτώ τον χρόνο.

Μέρος της δράσης της MOm είναι η ευαισθητοποίηση και ενημέρωση των ντόπιων κατοίκων και ψαράδων όπως και η διάσωση και περίθαλψη άρρωστων, τραυματισμένων και ορφανών ζώων. Γι αυτόν τον λόγο δημιούργησε το Κέντρο Περίθαλψης Μεσογειακής Φώκιας στην Αλόννησο, το οποίο είναι το μοναδικό στη Μεσόγειο και λειτουργεί σε συνδυασμό με το δίκτυο διάσωσης και συλλογής πληροφοριών της MOm. Εκεί φιλοξενούνται μόνο τα νεογέννητα, κατά κύριο λόγο, ορφανά φωκάκια που χωρίστηκαν από τη μητέρα τους, συνήθως λόγω καιρικών συνθηκών. Η περίθαλψη των μεγαλύτερων ζώων γίνεται επί τόπου. Το δε Δίκτυο Διάσωσης και Συλλογής Πληροφοριών (RINT) βασίζεται σε μέλη από όλη την Ελλάδα, κατά πλειοψηφία μη ειδικούς, που αποστέλλουν τακτικά πληροφορίες και ενημέρωση από τις παράκτιες και νησιωτικές περιοχές.

Η Ελλάδα ετοιμάζεται να κηρύξει μια δεύτερη περιοχή στο Αιγαίο ως προστατευόμενο θαλάσσιο πάρκο με έναν από τους κύριους στόχους της πράξης αυτής την «προστασία και διατήρηση του σημαντικού πληθυσμού της απειλούμενης με εξαφάνιση μεσογειακής φώκιας Monachus monachus. Θα ονομάζεται Περιφερειακό Θαλάσσιο Πάρκο Βόρειας Καρπάθου, νήσου Σαρίας και των Αστακιδονησίων (Π.Θ.Π.Β.Κ.Σ.Α) και θα περιλαμβάνει τις ήδη υπάρχουσες Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (ΕΖΔ) Καρπάθου-Σαρίας και Αστακιδονησίων του Δικτύου Natura 2000. Το άλλο θαλάσσιο πάρκο της χώρας είναι το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου στο Ιόνιο Πέλαγος. Με βάση τα στοιχεία του WWF που πραγματοποίησε συστηματική καταγραφή πληθυσμού της φώκιας το 1991, βρίσκουνε καταφύγιο στην περιοχή 14-18 άτομα. Πρόκειται για το μεγαλύτερο γνωστό πληθυσμό στο Ιόνιο.